شرکت های دانش بنیان اقماری تازه‌های انرژی
با مهاجرت نيروى انسانى در صنعت نفت جدّى است
چشم بستن بر واقعیت‌ها
91/03
مهندس سیدصالح هندی رئیس پردیس پژوهش و فناوری صنایع بالادستی پژوهشگاه صنعت نفت
از جمله گلايه‌هاى بسيارى از فعالان عرصة پژوهش در صنعت نفت، ديوار بلند بى‌اعتمادى مديران اجرايى به پژوهشگران است. نبايد فراموش كرد، در كوتاه شدن ديـوار بى‌اعتمادى هنوز به نقطة مطلوب نرسيده‌ايم و اين امر در ساختار كهنه و پير صنعت نفت ايران ريشه دارد. تغيير ساختار صنعت نفت امروز نياز و ضرورتى اجتناب‌ناپذير است. ساختار قديمى و پير اين صنعت موجب شده اسـت كه بسيارى از برنامه‌ها و حتى دستورهاى وزير اجرايى نشوند. براى مثال دكتر ميركاظمى در دوران وزارت، دستـور اكيد داد توسعة يك ميدان نفتى به پژوهشگاه واگذار شود تا پژوهشگاه، ضمن تشكيل يك كنسرسيوم براي اجـرا (با كمترين نقش پژوهشگاه در عمليات)، در طرح توسعة آن، فعاليت‌هاى پژوهشى خاص خود را نيز اجرا كنـد. اين دستور تا به امروز فقط روى كاغذ باقى مانده و با وجود تلاش مديران رده بالاى صنعت نفت، پيشرفت زيـادى در آن رخ نداده است؛ زيرا صنعت نفت، صنعت پير و كهولت‌بار كشور و به تغيير ساختار وزارت نفت نياز مبرم است.
به دلیل ساختار قدیمی صنعت نفت بارها شاهد موضوع بسیار تأسف‌بارى بوديم. در همة اين سال‌ها، بسيارى از دستورهاى وزير نفت از طبقة 14 ساختمان وزارت نفت پايين‌تر نرفته است. اين قاعده استثنا ندارد و همة وزيران نفت را شامل می‌شود. آقاى ميركاظمى در اوايل وزارت، به پژوهشگاه آمد. او در همة حكم‌هاى خود به معاونان تأكيد مى‌كرد، با پژوهشگاه همكارى كنند و هر چند ماه شوراى معاونان وزارت نفت در پژوهشگاه تشكيل دهند. مشكلات ساختارى صنعت نفت ايران، مانع بزرگى در استفاده از توان شركت‌ها و مؤسسات داخل كشور است و پژوهشگاه صنعت نفت نيز از اين قاعده مستثنا نيست. هم اكنون در صنعت نفت، مديران ميانى برنامه می‌ریزند و آن را اجرا مى‌كنند. در پايان سال هم خودشان، خودشان را ارزيابي و براى برنامه‌ها و نحوة اجراى خود پاداش تقاضا مى‌كنند و اين سيستم موانع زيادى را در بهره‌گيرى از توانمندى‌هاى داخلى پديد آورده است. بااين حال به قانون جديد وزارت نفت بسيار اميدواريم!
اجراى اين قانون و تقسيم وظايف بين وزارت نفت، به منزلة حاكميت و شركت ملى نفت، در مقام مجرى، بسيارى از مشكلات ساختارى را برطرف خواهد كرد. اين ساختار قديمى موجب شده است كه راه رفتن در صنعت نفت، شبيه راه رفتن در قير باشد. هم اكنون فناورى‌هاى بسيار معمولى در دنيا هستند كه عمر آنها از 20 سال مى‌گذرد، اما هنوز به صنعت نفت ايران وارد نشده اند؛ مانند مخزن هوشمند يا لرزه‌نگارى چهار بعدى. چگونه است كه در صنايع موشكى، هسته‌اي و هوافضا به پيشرفت‌هاى بزرگى دست يافته‌ايم، اما از به‌كارگيرى فناورى‌هاى معمولى در صنعت نفـت ناتوانيم؟ چگونه است در روسيه چاه‌ها با توليد 90 درصد آب و فقط ده درصد نفت هنوز قابل استفاد‌ه‌اند، اما در ايران با رسيدن آب چاه نفت به ده درصد، چاه نفت را تعطيل و با هزينة تقريباً 10 ميليارد تومانى چاه جديدى حفر مى‌كنند. تا هنگامى كه ساختار صنعت نفت تغيير نكند و بخش خصوصى به بالادست صنعت نفت راه نيابد، تغيير محسوسى رخ نخواهد داد.
ضرورت حضور بخش خصوصى در صنايع بالادستى نفت
يكى از موضوعات مهم در اين صنعت، راه نيافتن بخش خصوصى به بخش بالادستى است. اگرچه اقداماتى شده و بخشى از مقاومت موجود در اين زمينه شكسته شده است، اما بايد براى تغييرات اساسى در صنعت نفت زمينه را براى ورود بخش خصوصى به اين صنعت، به ويژه در بخش بالادستى مهيا كرد. همچنان كه در بخش معدن پروانة بهره‌بردارى به بخش خصوصى داده مى‌شود، در صنعت نفت نيز بايد روال همين باشد. آن زمان است كه چاه نفت فقط با ده درصد آب بسته نمى‌شود و بخش خصوصى براى سود خود به دنبال فناورى‌هاى روز دنيا خواهد رفت. با اين حال اميد است كه با اجراى قانون جديد وزارت نفت و سپردن همة امور حاكميتى به وزارت نفت، شرايط حضور هر چه بيشتر براى بخش خصوصى فراهم شود.
البته به تازگى و پس از تأكيد مهندس قاسمى بر عزم وزارت نفت براى تحقق هدف ازدياد يك درصدى ضريب برداشت مخازن نفت، كميتة صيانت از مخازن با حضور شخصيت‌هاي حقيقي و حقوقي زير نظر مستقيم وزير نفت شكل گرفت كه پژوهشگاه نيز عضوى از اين كميته و اميد است نتايج عملي اين كميته هر چه زودتر مشاهده شود.
برنامه‌هاى پژوهشگاه صنعت نفت در بومى‌سازى فناورى‌هاى مورد نياز
رويكردها و برنامه‌هاى پژوهشگاه در بخش بالادستى بر پروژه‌هاى فناورانه تأكيد دارند و به دنبال انتخاب فعاليت‌هاى كلانند؛ سعى مى‌شود بر محورهاى خاصى تمركز يابند تا در آن زمينه‌ها تخصص‌هاى لازم كسب شوند. به عبارت ديگر به دنبال تخصص‌گرايى بيشتر هستيم. هم اكنون در زمينة انتقال و بومى‌سازى برخى از فناورى‌ها، فعاليت‌هاى مقدمـاتى را آغاز كرده‌ايم؛ مانند حضـور در پروژة مرواريد خليج فارس. همچنين با تلاش متخصصان 50 مادة شيميايى پرمصرف و استراتژيك در صنعت حفاري را شناسايي كرده‌ايم كه در اين زمينه با همكاري همة مراكز علمي كشور و بخش خصوصي، تكميل زنجيرة تجاري‌سازي با اتخاذ رويكرد توسعة صادرات، تأمين نياز داخل و همچنين صادرات به بازارهاى جهانى دنبال مى‌شوند.
موضوع ديگـرى كه لازم است به آن اشاره و پرداختـه و نيروهاى متخصص از كشور است كه «فرار مغزها»، شود نمى‌توان آن را انكار كرد و انكار آن يعنى چشم بستن بر واقعيت‌ها.
مهاجرت نيروهاى متخصص در پژوهشگاه صنعت نفت نيز رخ داده است. در ده سال گذشته، تعدادى از كاركنان اين پژوهشگاه به خارج از كشور مهاجرت كردند. مهم‌ترين شيوه در حفظ و حراست اين سرمايه‌هاى گرانبهاى كشور، به غير از پول و تأمين زندگى مناسب، ايجاد رضايت‌مندى شغلى در آنهاست.
البته باید به این نکته نیز توجه کرد که هیچ‌کدام از این 25 نفر با ناراحتی از پژوهشگاه به خارج از کشور مهاجرت نکردند و به گونه‌ای این افراد، سفیران کشور در شرکت‌های خارجی هستند که با نگاهی مناسب و منطقی می‌توان از همة آنها در پیشبرد پروژه‌ها و برنامه‌های صنعت نفت کمک گرفت.
