با دستیابی به تکنولوژی GTL برای سهولت در صدور گاز به نقاط دوردست محقق می‌شود:
احداث واحد نیمه‌صنعتی GTL
امروزه فن‌آوری‌های بسیاری برای فرآورش، انتقال و استفاده از منابع گازطبیعی شکل گرفته است. انتقال گازطبیعی به سبب ماهیت آن، دشواری‌های زیادی دارد و حتی استفاده از ساده‌ترین روش انتقال آن، یعنی خطوط لوله فواصل طولانی، با مشکلاتی مواجه است. فرآیند تبدیل گازطبیعی به فرآورده‌های مایع و محصولات با ارزش افزوده بالا به عنوان روش اقتصادی، می‌تواند دشواری انتقال گاز به بازارهای دوردست را تا حد زیادی برطرف سازد.
یکی از تاکیدهای صنعت نفت درسال‌های اخیر، بومی‌سازی تکنولوژی‌های مورد نیاز این صنعت از جمله GTL (تبدیل گاز به سوخت‌های مایع) است که به ایجاد ارزش افزوده می‌انجامد. لطفا درباره این فرایند و چگونگی دستیابی به آن توضیح بفرمایید.
زمانیان: GTL فرآیندی است که طی آن گاز به سوخت‌های مایع تبدیل می شود. البته برخی به فرآیند تبدیل گاز به فرآیند شیمیایی نیز GTL می‌گویند، اما اصل این فرآیند که مدنظر پژوهشگاه صنعت نفت نیز قرار داشته، تبدیل گاز به سوخت‌های مایع است. کار روی این پروژه در ابتدا با ساخت کاتالیست و آزمایش آن در آزمایشگاه شروع شد و با دستیابی به نتایج مثبت در سال 1379 طرح پژوهشی 5 ساله‌ای دراین‌باره از سوی پژوهشگاه صنعت نفت به شرکت ملی نفت ارائه شد.
در این طرح 5 سال پژوهشگاه از فعالیت در حیطه آزمایشگاهی فراتر رفت و با انجام مطالعات و تحقیقات بیشتر و بررسی‌های فنی و اقتصادی، این فرآیند را از مقیاس آزمایشگاهی به مقیاس پنج وارد کرد.
در سال 84، این فرآیند به پیشرفت رسید که پژوهشگاه صنعت نفت طرحی با عنوان «تجاری‌سازی فرآیند GTL» را به شرکت ملی نفت ایران ارائه داد.
زمینه کار در این طرح به3 بخش تقسیم می‌شود که بخش نخست شامل مبدل‌های تولید هیدروژن و گاز سنتز است، گفتنی است که در طرح GTL در نخستین گام، گاز طبیعی به گاز سنتز تبدیل می‌شود.
بخش دوم شامل تجاری‌سازی تکنولوژی GTL بر مبنای کاتالیست کبالت می‌شود و در بخش سوم تجاری‌سازی این تکنولوژی بر مبنای کاتالیست آهن صورت می‌گیرد.
این طرح در سال 89 راه‌اندازی و در پایلوت برای آزمایش فرآیند و ساخت کاتالیست تکمیل می‌شود و هم اکنون آمادگی لازم برای احداث یک واحد نیمه‌صنعتی با ظرفیت 100 تا 1000 بشکه وجود دارد که برای تایید به شرکت ملی نفت فرستاده شده است.
با توجه به آن که پژوهشگاه صنعت نفت روند طولانی را در بومی‌سازی فن‌آوری GTL طی کرده است، لطفا درباره مهم‌ترین مزایای آن توضیح بدهید و بفرمایید با توجه به این که منابع هیدروکربوری در دنیا رو به کاهش است، بهره‌گیری از این فن‌آوری چه تاثیری در آینده سوخت جهان دارد؟
نخعی پور: تحقیقات اولیه روی این فرآیند بسیار گسترده بود و در نهایت، پژوهشگاه تمرکز خود را بر دو طرح کاتالیست آهن به منظور تهیه کمیکال‌ها و مواد شیمیایی و کاتالیست کبالت به هدف تهیه دیزل، واکس و نفتا قرار دارد.
از جمله مزایای این طرح می‌توان به تبدیل گاز متان به محصولات با ارزش، به منظور افزایش ارزش افزوده گاز طبیعی اشاره کرد. بدین صورت که گاز متان به محصولاتی مانند سوخت‌ها، موادشیمیایی، حلال و الکل‌ها تبدیل می‌شود که بخشی از این مواد به عنوان سوخت و بخشی به عنوان خوراک پتروشیمی‌ها کاربرد دارد.
فرآیند GTL یکی از روش‌های انتقال گاز طبیعی است و در کنار سایر روش‌های انتقال همچون احداث خط لوله و مایع‌سازی گازطبیعی مطرح می‌شود. با توجه به این که این فرآیند وابسته به چالش‌های بین‌المللی نیست یک راه‌حل مناسب به شمار می‌رود و اگر در خطوط لوله انتقال گاز با واحدهای LNG مشکلی ایجاد شود، از این روش می‌توان بهره برد.
همچنین یکی دیگر از مزایای تبدیل گاز به سوخت که اغلب دیزل است، تولید محصولاتی با میزان سولفور در حد صفر است و از آنجا که حذف سولفور موجود در دیزل‌های پالایشگاهی، یکی از چالش‌های جهانی فرآیندهای پالایش است، با استفاده از فرآیند GTL می‌توان دیزل بدون سولفور تولید و آن را با دیزل‌های پالایشگاهی مخلوط کرد تا سولفور آن کاهش یابد.
از سوی دیگر به دلیل آن که محصولات GTL دارای ارزش بهتری نسبت به محصولات متداول پالایشی هستند و از کیفیت بالایی برخوردارند، می‌توان از آن‌ها در صنایع مختلف از جمله صنایع نظامی استفاده کرد.
در همین حال با کاهش منابع هیدروکربوری، استفاده از سوخت‌های سنتزی در آینده رونق بیشتری خواهد گرفت، از این رو توجه جهانی به فرآیند GTL به عنوان یک راه مطمئن در تولید این محصولات در حال افزایش است، گفتنی است درواحدهای سنتزی علاوه بر گاز طبیعی از گازهای ارسالی به فلر نیز که دارای منابع کربنی هستند می‌توان سوخت‌های سنتزی به دست آورد. از سوی دیگر، با توجه به این که هیچ‌کدام از کشورهای صاحب تکنولوژی دارای مخازن گاز طبیعی بزرگ نیستند، دستیابی ایران به این تکنولوژی ـ با توجه به این که دومین دارنده ذخایر گازی دنیا به شمار می‌رود ـ موقعیت خوبی برای کشور ایجاد خواهد کرد. شایان ذکر است وجود واحدهای صنعتی GTL در کشور قدرت چانه‌زنی دیپلماتیک کشور را در احداث و گسترش خطوط لوله گاز بین‌المللی افزایش می‌دهد.
فرآیند، GTL چگونه می‌تواند به انتقال گاز کمک کند و در تامین سوخت مورد نیاز کشور در کنار پالایشگاه‌ها، موثر واقع شود؟
زمانیان: فرآیند، GTL راهبردی است و از نظر امنیتی و سیاسی اهمیت فراوانی دارد. با توجه به این که خطوط لوله گاز کشور برای پیک مصرف زمستان طراحی شده، از این رو حدود 6 ماه از سال کمتر از ظرفیت اسمی آن استفاده می‌شود، همچنین حمل‌ونقل سوخت با چالش‌های فراوانی روبه‌روست. برای مثال زمانی که فرآورده‌های نفت از یک یا چند پالایشگاه به تمام کشور انتقال داده‌می‌شود، مشکلاتی از جمله ترافیک جاده‌ای، بالارفتن هزینه‌های حمل‌ونقل و پایین بودن امنیت، وجود دارد، ضمن این که به دلایل مختلف از جمله نقص فنی یا شرایط جنگ، ممکن است پالایشگاه دچار مشکل شود و در تولید سوخت کشور اختلال به وجود آید، بر این اساس اگر در هر شهری در کنار خط لوله سراسری، یک کارخانه کوچک یا متوسط GTL نیز احداث شود، از تمام ظرفیت خط لوله می‌توان استفاده کرد، ترافیک جاده‌ای حل خواهد شد. هزینه‌های حمل‌ونقل پایین می‌آید، و از ظرفیت گاز موجود در کشور استفاده می‌شود و در نهایت تولید و توزیع به صورت همزمان انجام خواهد شد.
اشکال عمده دیگری که در حمل گاز از طریق خط لوله و LNG وجود دارد، وابستگی همیشگی تولیدکننده و مصرف‌کننده است.
در فرآیند GTL، سوخت مورد نیاز (بنزین، گازوئیل و دیزل) به جای این که از نفت خام به دست آید، از گاز تولید می‌شود، بنابراین با احداث واحدهای GTL در نقاط مختلف کشور که حکم یک پالایشگاه را نیز دارد، دیگر به سامانه حمل‌ونقل خاصی برای انتقال سوخت نیاز نیست و وابستگی تولیدکننده و مصرف‌کننده از بین خواهد رفت.
علاوه بر آنچه گفته شد، احداث کارخانه‌های، GTL، باعث اشتغال‌زایی نیز می‌شود.
با توجه به این که این فرآیند در پژوهشگاه صنعت نفت به مرحله پایلوت رسیده و برای احداث یک واحد نیمه‌صنعتی آمادگی وجود دارد، احداث این واحد چه زمانی و در کجا خواهد بود؟
نخعی‌پور: هم اکنون طرح احداث یک واحد نیمه‌صنعتیGTL در جنوب کشور از سوی پژوهشگاه در اختیار شرکت ملی نفت قرار گرفته است که در صورت موافقت و حمایت این شرکت و نیز با در نظر گرفتن تامین بودجه و تجهیزات مورد نیاز، پیش‌بینی برای احداث و تکمیل این واحد 2 تا 3 سال آینده خواهد بود.
در کنار فرآیند، GTL فرآیندهایی شبیه به آن از جمله BTL (تبدیل ضایعات کشاورزی به سوخت)، CTL (تبدیل ذغال سنگ به سوخت) و WTL (تبدیل زباله‌ها به سوخت) هستند که به شدت در دنیا مورد توجه قرار دارند، آیا ارتباطی بین فرآیند GTL و فرآیندهای یاد شده وجود دارد؟
زمانیان: بله، نکته قابل توجه در فرآیند GTL، شبیه بودن آن به فرآیندهای BTL (تبدیل ضایعات کشاورزی به سوخت)، WTL (تبدیل زباله‌ها به سوخت) و CTL (تبدیل ذغالسنگ به سوخت) است. از این رو اگر به دانش فنی GTL دست پیدا کنیم با کمی تغییر در آن به راحتی می‌توان از فرآیندهای یاد شده نیز استفاده کرد.
در این فرآیندها، زباله ضایعات کشاورزی و ذغالسنگ همانند گاز طبیعی به گاز سنتز تبدیل و این گاز در نهایت به سوخت تبدیل می‌شود.
شایان ذکر است که در کشور ما با توجه به این که تولید زباله دو برابر استاندارد جهانی است و ازضایعات کشاورزی و ذغالسنگ نیز بی‌بهره نیستیم، از این رو دستیابی به تکنولوژی تبدیل این مواد به سوخت نیز می‌تواند حائز اهمیت باشد.
نخعی‌پور: هر ماده اولیه‌ای که دارای کربن باشد، می‌توان با استفاده از این فن‌آوری به سوخت تبدیل کرد، بر این اساس با دستیابی به تکنولوژی، GTL، می‌توان تکنولوژی تبدیل مواد کربن‌دار به سوخت را به دست آورد.
یکی از دستاوردهای فعالیت در زمینه فن‌آوری، GTL برای ایران، ریاست کارگروه تبدیلات گازی اوپک بود لطفا ضمن توضیح در این مورد بفرمایید کسب این جایگاه چه منفعتی برای ایران خواهد داشت؟
زمانیان: هم اکنون 5 کارگروه تحقیقاتی در سازمان اوپک وجود دارد که یکی از آن‌ها، کارگروه تبدیلات گازی است، در گذشته به دلیل پیشگام بودن قطر در بحث GTL ریاست این کار گروه با عنوان «کارگروه، GTL» بر عهده این کشور بود، اما به دلیل فعالیت‌های گسترده پژوهشگاه صنعت نفت 3 سالی می‌شود که ریاست این کارگروه به ایران واگذار شده است، در همین حال، به دلیل گسترش فعالیت‌ها در این حوزه از سوی ایران، این کارگروه از GTL فراتر رفته و به کارگروه تبدیلات گازی تغییر کرده است.
در این کارگروه با همکاری کشورهای عضو اوپک، برنامه‌های توسعه تکنولوژی، تبدیلات گازی از جمله GTL بر مبنای خوراک نفت سنگین با حمایت ونزوئلا و خوراک گاز با حمایت ایران و عراق در دستور کار قرار دارد.
نخعی‌پور: انتخاب ایران به عنوان ریاست این کارگروه بر اساس شناخت اوپک و توانمندی‌های ایران از جمله ثبت اختراعات و مقالات بین‌المللی از سوی دانشمندان پژوهشگاه صنعت نفت بوده است.
ریاست این کارگروه، علاوه بر بحث‌های سیاسی، تبلیغاتی، روحی و روانی، این امکان را در اختیار ایران می‌گذارد تا برای توسعه و بومی‌سازی این تکنولوژی برای سایر کشورهای عضو اوپک برنامه‌ریزی کند.
از این رو می‌توان از نتایج تحقیقاتی سایر کشورهای عضو اوپک در این زمینه مطلع و در توسعه این تکنولوژی استفاده کرد.
زمانیان تاکنون حدود 200 مقاله بین‌المللی و 20 پتنت (ثبت اختراع) داخلی و بین‌المللی درزمینه GTL از سوی محققان ایرانی به ثبت رسیده است.
دستیابی به فن‌آوری‌های اساسی در صنعت نفت، همواره با چالش‌های فراوانی روبه‌روست، مهم‌ترین چالش پیش‌روی پژوهشگاه صنعت نفت در کسب فن‌آوری GTL چه بوده است؟
نخعی‌پور: از مهم‌ترین چالش‌های فرآوری پژوهشگاه صنعت نفت در زمینه بومی‌سازی فرآیند، GTL می‌توان به تغییر مدیریت‌ها در سطح صنعت نفت اشاره کرد وقتی که یک مدیر جدید منصوب می‌شود، به زمان زیادی نیاز دارد تا فرآیند مورد نظر را بشناسد، و ممکن است طرح در حال بررسی مورد توجه وی واقع نشود و حمایت‌های لازم صورت نگیرد.
از سوی دیگر، برای بومی‌سازی یک تکنولوژی به ویژه در صنعت نفت، باید یک شرکت قدرتمند خارجی صاحب این تکنولوژی را کنار زد که مشکلات خاص خودش را دارد.
با توجه به مزایای یاد شده و بررسی‌های اقتصادی فرآیند GTL با توجه به قیمت کل نفت خام و گاز طبیعی، کاملا اقتصادی است. هزینه احداث واحد صنعتی، GTL با توجه به پیشرفت جهانی این فن‌آوری، به شدت در حال کاهش است و از این رو، ضروری است مدیران صنعت نفت با توجه خاص به این تکنولوژی و حمایت از احداث واحد صنعتی در این زمینه، ایران را به عنوان دارنده این تکنولوژی به دنیا معرفی کنند.
