با مدیریت پژوهشگاه صنعت نفت انجام می‌شود
تدوین سند خودکفایی مواد شیمیایی مصرفی در صنعت نفت
با باور بسیاری از کارشناسان و متخصصان صنعت نفت با توجه به هزینه بالای تهیه مواد شیمیایی از شرکت‌های خارجی و نیز برخی محدودیت‌ها، خودکفایی کشور در زمینه تهیه مواد شیمیایی، راهبردی صنعت نفت و رفع وابستگی و جلوگیری از خروج ارز عزمی ملی می‌طلبد.
با توجه به این که خودکفایی کشور در تولید مواد شیمیایی، مستلزم برقراری مثلثی از تعامل میان مراکز پژوهشی و دانشگاه‌ها مراکز فناوری و توسعه‌دهنده‌های فناوری است، بر این اساس باید این 3 بخش با همکاری مبتنی بر اعتماد متقابل زمینه‌ساز قطع وابستگی‌ها در زمینه این مواد راهبردی شوند.
پژوهشکده شیمی و پتروشیمی پژوهشگاه صنعت نفت به عنوان هاب طرح خودکفایی مواد شیمیایی پر مصرف در صنعت نفت سعی کرده پس از استخراج اطلاعات مواد شیمیایی پر مصرف و راهبردی صنعت نفت و اولویت‌گذاری این فرآورده‌ها، با تشکیل جلساتی با شرکت‌های فعال حوزه تولید مواد شیمیایی و مراکز پژوهشی و فناوری و توسعه‌دهندگان، با تدوین سند جامع راهبردی خودکفایی مواد شیمیایی، موجبات بی‌نیازی کشورمان را از ورود دانش فنی مرتبط فراهم آورد. بر این اساس، در اردیبهشت ماه سال جاری پژوهشگاه صنعت نفت در همایشی دو روزه میزبان نمایندگان قطب‌های دانشگاهی و توسعه‌دهندگان فناوری بود تا ضمن بررسی چالش‌های فرآوری خودکفایی مواد شیمیایی و صنعت نفت با به‌کار گرفتن تمام توان کشور در این عرصه راهکارهایی عملی در تدوین سند خودکفایی تولیدات شیمیایی ارائه کند.
برای اطلاع بیشتر در این زمینه با دکتر امیر ناصر احمدی، رئیس پژوهشکده شیمی و پتروشیمی پژوهشگاه صنعت نفت گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه از نظرتان می‌گذرد. دارد.
■ لطفاً درباره «سند جامع راهبردی خودکفایی مواد شیمیایی مصرفی در صنعت نفت» توضیحاتی بفرمایید.
از حدود یک سال ونیم گذشته برای تأمین مواد شیمیـایی مورد نیاز صنعت نفت، کمیته‌هایی با حضور 4 شرکت اصلی وزارت نفت و برخی شرکت‌های تابع تشکیل شد و در آنها، نیازهای اساسی شرکت‌ها مانند میزان مواد شیمیایی مصـرفی، نوع و محیط مصرف و چگونگی تأمین آنها مـورد بررسی قرار گرفت. از سـوی دیگر با انجام مکاتبـات فراوان با شرکت‌های فعـال در حوزه تولید مـواد شیمیایی که با حمایت‌هـای ویژه مسـوولان وزارت همراه بـود، اطلاعاتی دقیق دربـاره مـوارد فوق تهیـه و بـرای تـدوین سند نهایی به معـاونت پژوهش و فنـاوری وزارت نفـت ارائـه شد.
محدودیت تهیه برخی مواد شیمیایی راهبردی صنعت نفت، همگان را متوجه این واقعیت کرد که تدوین «سند جامع راهبردی تولید مواد شیمیایی مصرفی در صنعت نفت» باید با عزمی ملی انجام شود، بنابراین مسوولیت تدوین سند برعهده پژوهشگاه صنعت نفت قرار گرفت.
در این سند ترکیبات از لحاظ راهبردی و اقتصادی بودن، اولویت‌بندی و مسیرهایی برای دستیابی سریع و صحیح به دانش فنی تعیین شده و تمام حالت‌‌های متصور برای تولید یک ماده شیمیایی مشخص است، یعنی ترکیبات مواد شیمیایی از لحاظ اهمیت استراتژیک و اقتصادی بودن و همچنین برحسب این که تولید داخلی یا خارجی هستند، طبقه‌بندی و اولویت‌گذاری شده‌اند.
■ به نظر شما چرا تولیـد برخی مواد در داخل کشور دشـوار به نظر می‌رسد، آیا در مرحله توسعه و تکمیل دانش فنی مشکل وجود دارد، یا این که اساساً دانش فنی داخلی مناسبی در این زمینه وجود ندارد؟
مواد شیمیایی تولید داخل را می‌توان به دو بخش کلی تقسیم کرد. دسته نخست موادی که واقعاً در داخل تولید می‌شوند، یعنی تمام اجزا و فرمولاسیون آنها داخلی است و در تمام مراحل تدوین دانش فنی هیچ‌گونه وابستگی به خارج وجود ندارد.
دسته دوم، فرمولاسیون‌هایی هستند که برخی اجزای آن وارداتی است، یعنی فرمولاسیونی که به صورت اجزای شناخته شده یا ناشناخته وارد کشور می‌شوندو سپس با هم ترکیب یا به وسیله حلال‌ها رقیق می‌شوند و مجموعه مواد شیمیایی مصرفی را شکل می‌دهند.
براساس نظامنامه پژوهش و فناوری وزارت نفت، برای تولید مواد شیمیایی در داخل، باید مثلث قطب‌های علمی، مراکز فناوری و توسعه‌دهنده‌ها به صورت مشترک کار را پیش ببرند و زنجیره تولید ارزش را کامل کنند. با توجه به وجـود پتانسیل‌های فراوان کشـور در این حوزه، اگر هماهنگی و تعامل مناسب بین این 3 گروه برقرار شود، می‌توان کشور را از واردات دانش فنی مواد شیمیـایی راهبردی بی‌نیاز ساخت، البته نباید فراموش کرد که ضلع چهارم این مجموعه مراکز صنعتی و بهره‌برداری صنعـت نفت است و همکاری مناسب با آنها نیز از ارکان مهم و اصلی به‌شمار می‌رود.
■ به حضور توسعه‌دهنده‌ها، مراکز فناوری و دانشگاه‌ها در طرح جامع خودکفایی مواد شیمیایی اشاره داشتید، هر کدام از این نهادها چه وظیفه‌ای برعهده دارند؟
در این سند، حلقه نخست زنجیره را مراکز پژوهشی مانند دانشگاه‌های کشور و برخی مراکز تحقیقاتی شکل می‌دهند، در ضلع دوم این مثلث، مراکز فناوری مانند پژوهشگاه صنعت نفت، پژوهش و فناوری پتروشیمی، واحدهای جهاد دانشگاهی و پارک‌های علمی و فناوری قرار دارند که از آنها به عنوان مراکز تولید دانش فنی نام می‌برنـد و در نهایت حلقه آخر، از سوی شرکت‌هـای توسعه‌دهنده (تولیدکننده‌ها) فناوری‌های شیمیایی تکمیل می‌شود. برای ایجاد هماهنگی بین 3 گروه یادشده ابتدا بـاید وضعیت هر ترکیب شیمیایی از منظر تولیدی با وارداتی بودن مواد، توسعه‌دهنده مناسب، امکان ساخت مواد اولیه و وجود دانش فنی بررسی شود.
طبیعی است در مواردی که دانش فنی پایه وجود ندارد و به تحقیقات پایه‌ای نیاز دارد، نقش دانشگاه‌ها به دلیل توانایی ساخت مواد اولیه مؤثر بسیار پررنگ است و به تبع آن، فعالیت‌های نوآورانه‌ای مانند استفاده از فناوری نانو یا تغییر در ساختار یک جزء ماده شیمیایی به نحوی که میزان مصرف به حداقل برسد، صورت می‌گیرد. با کمک دانشجویان و استادان دانشگاه‌ها در قالب پایان‌نامه‌ها و مقالات دانشگاهی می‌توان تحقیقات بنیادین و پایه‌ای مواد شیمیایی را که نخستین گام برای تحقق خودکفایی به‌شمار می‌رود، را در این بخش دنبال کرد. اما در ضلع دوم چرخه خودکفایی، (مراکز فناوری) وظایفی مانند تغییر فرمولاسیون‌ها، مشخص کردن نحوه کاربرد، افزایش مقیاس و موضوعات جانبی نظیر خوردگی، پساب، بازاریابی و تجاری‌سازی برعهده دارند و بسته دانش فنی را برای تحویل به تولیدکننده‌ها تدوین می کنند.
در بخش سـوم، شرکت‌های تولیـدکننده باید از دانش‌هـای تدوین شده منـاسب با تجهیزات مـوجود استفاده کننـد، به گونه‌ای که ظرفیـت‌های خالی کـارخانه‌ها متناسب بـا نوع فرایندها انتخـاب شود و دانش فنی را بـه مرحله تولید برسانند.
■ گویا در این زمینه جلسه‌ای با حضور نمایندگان دانشگاه‌ها برگزار شده است، لطفاً در خصوص این جلسه و نظرهای ارائه شده برای تدوین این سند و همچنین توافق‌های صورت گرفته توضیحاتی بفرمایید.
برای نظام‌مندتر کردن ارتباط با دانشگاه‌ها و مراکز علمی، از دانشگاه‌هایی که در قطب تولید مواد شیمیایی حضور دارند یا دارای تجربیات خوبی در فعالیت‌های صنعتی هستند دعوت شد تا در این جلسه حضور یابند. بر این اساس، نمایندگانی از دانشگاه‌های شریف، خواجه نصیر، صنعت نفت، تهران، شیراز، سهند، مرکز پژوهش‌های شیمی و مهندسی شیمی و مراکز رشد شیراز و تهران گردهم آمدند و در مواردی چون حمایت از فعالیت‌های دانشجویی که جنبه نوآوری دارند و صنعتی شدن طرح‌ها، رعایت مسائل حقوقی مانند مالکیت معنوی، ثبت اختراع، پرهیز از موازی‌کاری و تقسیم کار روی دسته‌های مواد شیمیایی با توجه به رزومه مراکز پژوهشی به طوری که مشخص شود هر کدام از دانشگاه‌ها در چه زمینه‌ای بیشترین پتانسیل را دارند، تأکید بر امکان تأسیس شرکت‌های دانش بنیان با همکاری فعال پژوهشگاه برگزاری فراخوان برخی مواد شیمیایی راهبردی، آموزش کاربردی برای دانشجویان از سوی استادان پژوهشگاه، اعلام حمایت پژوهشگاه از پروژه‌های دانشگاهی که دانش فنی بودن آنها اثبات شده است برای افزایش مقیاس، تجاری‌سازی و معرفی به صنعت با رعایت محرمانگی و حقوق طرفین به توافق رسیدند.
