بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران در زمینه تئوری‌های توسعه‌یافتگی، صنعت نفت را کلید توسعه اقتصادی و صنعتی ایران قلمداد می‌کنند و معتقدند که صنایع ایران هنگامی روی ریل توسعه پایدار قرار می‌گیرند که چرخ صنعت نفت ایران به خوبی بچرخد.
البته منظور از صنعت نفت در این نوع تئوری‌ها به‌طور حتم نه صنعتی وابسته و متکی به فناوری و دانش فنی کشورهای خارجی، بلکه تأکید بر صنعت نفتی پویا و متکی به دانش فنی و فناوری داخل است و در این شرایط صنعت نفت از طرفی چرخ‌های اقتصادی را به گردش درآورده و سرمایه لازم را برای تمامی صنایع دیگر فراهم خواهد کرد و از طرف دیگر، همان صنایع نیازهای این کلیدی‌ترین صنعت را تأمین می‌کنند و در این راه بی‌شک نقش تحقیق و توسعه بیش از تمامی مؤلفه‌ها و متغیرها ضروری است. موضوعی که وظیفه اصلی سازمان‌ها و نهادهایی همچون پژوهشگاه صنعت نفت است؛ پژوهشگاهی که نزدیک به 53 سال از عمر آن می‌گذرد و در طول سال‌های فعالیت خود تجربیات گرانقدری به‌دست آورده و در سال‌های اخیر در زمینه وظیفه اصلی خود جدی‌تر و باانگیزه‌تر از همیشه فعالیت‌های جدیدی را آغاز کرده که ثمره آن پیشنهاد طرح پالایشگاه گاز با نشان ملی است.
ویژگی‌هـای این طرح ملی، اهدف، دستاوردهـا و دلایل حرکت در این مسیر، موضوعـاتی است که در خصوص آنها با ساسان صدرایی، رئیس پژوهشکده گـاز پژوهشگاه صنعت نفت، به بحث نشستیم کـه در ادامه این مصاحبه را می‌خوانید.
آیـا پژوهشگاه صنعت نفت صرفـاً سازمانی برای تحقیق و پژوهش است یـا در زمینه فعالیت‌هـای اجرایی نیز نقش دارد؟
پژوهشگاه صنعت نفت سازمانی برای فعالیت‌های علمی، تحقیقاتی و توسعه‌ای است که هدف اصلی فعالیت‌های آن، ارائه فناوری‌های مورد نیاز صنعت نفت است. این نهاد در زمینه به‌کارگیری دستاوردهای پژوهشی، فعالیت‌های بزرگی انجام داده است که استقرار چندین واحد توسعه‌یافته و صنعتی در پالایشگاه‌های کشور با دانش فنی پژوهشگاه، گواه این توانمندی‌هاست.در همین راستا می‌توان به انتخاب پژوهشگاه برای اجرای طرح پالایشگاه گاز با نشان ملی اشاره کرد. پالایشگاهی که دانش آن توسط متخصصان ایرانی تأمین خواهد شد و با استفاده از حداکثر توان داخلی در ساخت قطعات و دستگاه‌ها به اجرا درخواهد آمد.
این پالایشگاه که طراحی آن در حکم یک طرح بزرگ ملی، از سوی پژوهشگاه صنعت نفت شروع شده است، چه ویژگی‌هایی دارد؟
پالایشگاه گاز ملی یعنی پالایشگاهی که طراحی آن تمـام ایرانی خواهد بود. به عبارت بهتر و دقیق‌تر، لیسانس این پالایشگاه و تمامی دانش به‌کاررفته در آن از سوی پژوهشگاه بوده و تحت نظر این نهاد نصب و راه‌اندازی خواهد شد.
البته باید به این نکته توجه کرد که در ساخت پالایشگاه گاز به‌طور حتم تجهیزاتی وجود خواهد داشت که ساخت آن در داخل انجام نمی‌گیرد و این موضوعی کاملاً طبیعی است، زیرا ساخت برخی از قطعات از منظر اقتصادی به‌صرفه و صلاح نیست. با این حال در پروژه پالایشگاه گاز با نشان ملی عمده تجهیزات و قطعات از سوی تولیدکنندگان داخلی تولید و ساخته خواهد شد.
حال که از ساخت پالایشگاه ملی صحبت می‌کنیم روی این محور متمرکز می‌شویم که دانش و فناوری ساخت آن به طور کامل در کشور وجود دارد و حال وقت آن رسیده است که این توان در مرحله عمل و در واقعیت به نمایش گذاشته شود. از این پس هیچ پالایشگاه گازی در کشور نباید از لیسانس خارجی استفاده کند.
وضعیت اجرایی این پروژه در چه مرحله‌ای است و محل دقیق ساخت این پالایشگاه کجاست؟
محل ساخت و اجرای این پالایشگاه در میدان هالگان و سفیدباغون خواهد بود و تا به امروز ساختار اجرایی طرح نهایی شده است. تفاهم‌های اولیه برای انعقاد قرارداد EPCF میان شرکت نفت مناطق مرکزی و قرارگاه خاتم الانبیا به‌دست آمده است.
البتـه پژوهشگـاه در کنار این طرح اهداف بلندمدتی دارد و در ارتقـاء سطح دانش کشـور در این حوزه از بسیـاری مؤسسات آموزشی و علمی با مرکزیت دانشگـاه امیرکبیر و همچنین مجموعه‌ای از شرکـت‌های توانمند داخلی استفاده خواهد شد.
پژوهشگاه صنعت نفت در حکم صاحب لیسانس این طرح، بر کلیت آن نظارت خواهد کـرد. این طرح از نظر پژوهشگاه و بسیـاری از کارشناسان، پـروژه‌ای کم ریسک خواهد بود، زیرا تمامی لیسانس‌های بخش‌های مختلف آن که سابقـاً از سوی شرکتهای بزرگ و معتبر خـارجی فراهم می‌شد، هم اکنون از سـوی پژوهشگاه صنعـت نفت ارائه خواهد شد.
تأثیر اجرای این پروژه از سوی شرکتهای توانمند داخلی چه خواهد بود؟
اجرای این پروژه در صنعت نفت تأثیر بسیار چشمگیری خواهد داشت، زیرا صنعت نفت ایران از صاحب لیسانس ایرانی راضی‌تر خواهد بود تا از فعالیت لایسنسور خارجی. تجربه‌های گذشته نیز این را به خوبی نشان داده است که رفتار صاحب لیسانس خارجی با رفتار صاحب لیسانس ایرانی کاملاً متفاوت است.
این تفاوت‌ها در رفتار صاحب لیسانس ایرانی و خارجی به چه معنایی است؟
در بیان این تفاوت رفتار ذکر این تجربه مفید است؛ در یکی از مجتمع‌ها اولین واحدهای تحت لیسانس ایرانی از سوی پژوهشگاه طراحی، نصب و راه‌ندازی شد، اما به دلیل تغییر خوراک یکی از این واحدها با مشکلاتی مواجه شد که خروجی آن با آنچه مورد نظر مجتمع بود، تطابق نداشت.
اگرچه از نظر قانونی مسوولیتی متوجه پژوهشگاه نبود، اما اصلاح کار را پذیرفت و بدون کوچک‌ترین هزینه، در کوتاه‌ترین زمان مشکل را برطرف کرد. حال اگر صـاحب لیسانس خارجی مسوولیت ایـن پروژه را برعهده داشت، در بـروز این نقص فنی مسوولیتی قبول نمی‌کـرد و اگر برای رفعایـن نقص فنی اعلام آمادگی می‌کرد، هزینه گزافی در قبال آن از صنعت دریافت می‌کرد. صاحب لیسانس ایرانی هیچ‌گاه مشتری خود را تنها نمی‌گذارد.
اجازه دهید به وضعیت پالایشگاه مورد اشاره بازگردیم. اکنون در کدام بخش از اجرای این پروژه هستیم؟
هم اکنون در مراحل اولیه اجرای این پـروژه ملی هستیم و طرح کلی و شماتیک آن را ترسیم کرده‌ایم. برآورده‌های اولیه را انجام داده و به این نتیجه رسیده‌ایم که از نظر دانش فنی صنعت کشور به این حد از بلوغ رسیده است که این پالایشگاه را طراحی و عمده قطعات مورد نیاز آن را در داخل تولید کند. مذاکرات اولیه و تفاهم‌نامه‌های اولیه میان کارفرما و پیمانکار اصلی انجام شده و همانطور که بیان شد، قرارگاه خاتم پیمانکار اصلی این پروژه خواهد بود و پژوهشگاه نقش تأمین‌کننده دانش فنی را ایفا می‌کند.
اگر بخواهیم توان داخل در ساخت پالایشگاه ملی را به صورت ملموس بیان کنیم، به نظر شما توان تولیدکنندگان و متخصصان ایرانی از صفر تا 100 اجرای این پروژه چقدر است؟
برای پاسخ به این سؤال، باید به پـروژه‌های انجام شده در سال‌های قبل توجه کنیم و بهتـرین مثال برای آن طرح توسعه پالایشگاه شازند اراک است. در اجرای واحد ایزومر پالایشگاه شازند اراک به غیر از کمپرسورها و ابزار دقیق بسیاری از تجهیزات توسط کارخانه‌های صنعتی داخلی از جمله اراک ساخته شد. حدود 80 درصد تجهیزات به‌کار رفته ایرانی است که به طور حتم با توجه به توان موجود در کشور در پالایشگاه گاز، این اعداد احتمالاً به حدود 90 درصد خواهد رسید، زیرا هم اکنون تعامل خوبی بین وزارت نفت و سازندگان صنایع به‌وجود آمده که این تعامل هم به صورت مستقل و هم از طریق انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایجاد شده است.
بسیاری از کارشناسان وقتی صحبت از حمایت از توان داخلی در صنعت نفت می‌شود، از انحصارگرایی در این صنعت ابراز نگرانی کرده و هشدار می‌دهند که حمایت بی‌برنامه از تولیدات داخلی در صنعت نفت، تولیداتی نه چندان کیفی مانند محصولات نفت خودروی کشور به بار خواهد آورد؛ نظر شما در این باره چیست؟
این سؤالی بسیـار بجاست. صنعت نفت صنعتی کلیدی و بسیار حسـاس است که اقتصـاد و کیفیت در آن حرف اول را می‌زنـد و همه فعالیت‌های مربـوط به این طرح در چارچوب استانـداردهای ویژه و معتبر بین‌المللی و جهانی انجـام می‌پذیرد. ذکر این نکته نیز ضروری است که صنعت نفت بـا صنعت خودرو، تفاوت‌های اساسی شکلی و ماهوی دارد.
برای مثال قطعه یا وسیله‌ای که در این صنعت طراحی و تولید می‌شود، به دلیل اهمیت و خاص بودن این صنعت، اگر با استانداردهای بین‌المللی مطابقت نداشته باشد، از رده خارج شده و در صنعت نفت وارد نخواهد شد و این نکته اساسی در تفاوت این صنعت با صنعت خودرو است.
در اینجا اگر از توان داخل سخن می‌گوییم، به این معنی است که نخستین اصل در این زمینه، حاکمیت نگـاه اقتصادی است. همچنین باید به این موضوع تـوجه کرد که تولید در صنعت نفت باید در راستای صـادرات باشد و نه فقط تأمین نیاز داخل و این یعنی توجه بـه الزامات تجاری جهانی. بنابراین صنعت نفت صنعتی جهانی است و استـانداردهای آن نیز جهانی است. در هـر شرایطی اگر جنس داخلی بی‌کیفیت به صنعت عرضه شود، از این صنعـت رانده خواهد شد، زیرا صدمات آن بسیـار بالا بوده و باعث خسارات زیـاد به صنعت نفت و در نهایت اقتصاد کشور خواهد شد.
در صنعت نفت تمامی تولیدکننـدگان از پایین‌ترین رده تا بالاتـرین رده مجبور به تولید کالای بـا کیفیت هستند. سخن اصلی در ایـن است که ما در طول 100 سال گذشته، هزینـه‌های بسیار گزافی برای خرید لیسانس‌ها و تجهیـزات به دیگران پرداخت کردیم. حال وقت آن رسیده است که این هـزینه یـا حداقل بخشی از آن را در مسیر کمک به تولید ملی قرار دهیم.
صنعت نفت به دو بخش سخت‌افزاری و نرم‌افزاری تقسیم می‌شود. در بخش نرم‌افزاری اعلام کرده‌ایم که پژوهشگاه توان تولید دانش هر فرایندی را که یک بار به ایران وارد شده است دارد.
در بخش سخت‌افزاری نیز که در دست سازندگان داخلی است، اقدامات بزرگی انجام شده و شرکتهای داخلی در ساخت قطعات و تجهیزات به پیشرفت‌های بزرگی نائل شده‌اند
اگر برنامه‌ریزی برای پالایشگاه گاز با نشان ملی را عمده فعالیت شما در سال 1390 بدانیم، برنامه شما برای سال جاری چیست؟
در سال جاری ایده جدید پژوهشکده گاز فعالیت در زمینه بومی و تجاری‌سازی فناوری ال.ان.جی و مینی ال.ان.جی در کشور است.
امیدواریم با حمایت مدیریت محترم پژوهش و فناوری شرکت ملی گاز ایران و مدیریت محترم پژوهش و فناوری شرکت ملی صادرات گاز ایران، بتوانیم در سال تولید ملی برنامه بومی‌سازی این فناوری را در کشور کلید بزنیم و در سال‌های آتی به مرحله تجاری‌سازی برسانیم.
اهمیت این پروژه در چیست؟
با توجه به حجم ذخایر گاز ایران و شرایط بین‌المللی، امیدواریم در قدم اول دانش فنی این صنعت را کسب کرده و در مرحله بعد آن را تجاری کنیم. تفاوت آن با پروژه پالایشگاه ملی در دو مرحله‌ای بودن آن است. این فناوری بسیار پیچیده و خاص است و تنها کشورهای معدودی در جهان به آن دست یافته‌اند. بنابراین پروژه مزبور برخلاف طرح پالایشگاه گاز ملی، بسیار مکانیکی و وابسته به تجهیزات است و نقشه راه خاصی برای توسعه بومی این فناوری واین پروژه در نظر گرفته شده است.
صحبت از نقشه راه در اجرای این پروژه کردید، لطفاً مقداری در این خصوص توضیح دهید.
نقشه راه این است که ابتدا طراحی بنیادی واحد نمونه‌ای را انجام می‌دهیم و متعاقب آن، پژوهشگاه با شرکت ملی صادرات گاز ایران که دانش و تجربه بسیار خوبی در این زمینه دارد، همکاری می‌کند.
ویـژگی این طرح به گونه‌ای است که در طراحی اولیه، تمامی طـرف‌ها با هم و در کنار هم حرکت می‌کنند؛ به این معنی که طراحان این کارخانه بزرگ مرحله به مرحله به پیش می‌روند و در این مسیر، تولیدکنندگان داخل را در کنار خود دارند. به طوری که در هر مرحله توانایی بخش داخل در ساخت و تولید تجهیزات مورد نیاز بررسی می‌شود و اگر شرکتهای داخلی در زمینه تولید تجهیزات یا قطعه‌ای ناتوان بودند، بحث واردات این قطعات مطرح می‌شود. واردات از کدام کشور و با چه مبلغی، موضوعی است که باید ضمن طراحی به این سؤالات پاسخ داده شود و این همان ویژگی چندجانبه بودن این طرح است که برای نخستین بار این گونه اجرا می‌شود.
در این زمینه بحث مهمی وجود دارد که نشأت گرفته از راهبرد انرژی کشور است. قطر مهم‌ترین تولیدکننده ال.ان.جی است که بخش قابل توجه آن را از ذخایر مشترک پارس جنوبی استحصال می‌کند، در ابتدای شروع به فعالیت در پارس جنوبی این بحث مطرح شد که آیا ایران هم مانند قطر باید به دنبال تولید و صدور ال.ان.جی باشد یا با بهره‌گیری از موقعیت ژئوپلتیک خود به دنبال احداث خط لوله و صدور گاز از این طریق به اروپا باشد. حال بعد از یک دهه اجرای روش دوم و احداث خطوط لوله مختلف از جمله خط لوله صلح، حرکت در مسیر تولید ال.ان.جی نوعی عقب‌گرد نخواهد بود؟
پاسخ این است که خیر، یکی از گزینه‌های انتخـاب شده برای ایران، لوله‌کشی است که بسیار مناسب است و فناوری آن را هم داریم. همچنین برای کشور اشتغـال ایجاد می‌کند و موقعیت ژئوپلتیک ایران نیز اجرای این سیاست را منطقی می‌کنـد.
با این حال براساس یک ضرب‌المثل، آدم عاقل هیچ وقت تخم‌های خود را در یک سبد نمی‌چیند و بهتر است که ایران در سیاست انرژی به دنبال ایجاد تنوع در تولید انرژی باشد.
اگر سخن شما را بپذیریم که صرفه اقتصادی مهم‌ترین اصل در صنعت نفت است، چگونه باید این موضوع را تحلیل کنیم که با توجه به موقعیت خاص ایران و ارزان بودن روش انتقال و صدور گاز به اروپا به دنبال صدور ال.ان.جی حرکت کنیم؟
اگر سیاست ایجاد تنوع در تولید انرژی را بپذیریم، باید به دنبال گزینه‌های گوناگون باشیم که یکی ال.ان.جی است. در کنار صادرات ال.ان.جی، دستیابی به فناوری آن نیز برای ما اهمیت دارد. پژوهشگاه صنعت نفت از منظر فناوری نیز به این پروژه توجه می‌کند، زیرا بومی‌سازی این فناوری راه را برای سرمایه‌گذاری در صنعت سرمایش باز می‌کند که فناوری پیشرفته و مهمی است.
اگر با تغییر شرایط بین‌المللی و رفع تحریم‌ها موضوع ارتباطات صنعتی و تجاری با خارج آسان و روان شود، آیا برنامه‌هایی که بیان کردید اجرایی خواهد شد؟
ما باید در شرایط، اهدافمان را که توسعه فناوری‌های بومی است فراموش نکنیم و صنعت نفت نیز باید آن را بـا جدیت پیگیری کند. در شرایط تحریم و در حالـت ارتباطات بین‌المللی عادی، فقط روش‌ها فرق خواهد کرد. امیدواریم که شرایط ارتباطات خارجی صنعت نفت به حالت عادی برگردد. از این موقعیت نه تنهـا برای خرید لیسانس و کارخانجات کلید در دست، بلکه باید برای تـوسعه همکاری‌های پژوهشی و توسعه فناوری‌های بومی نیز استفاده کنیم.
