اینجا مرکز پژوهشی بسیار بزرگی است و اگر برای بار اول گذرتان به پژوهشگاه صنعت نفت بیفتد، مطمئن باشید فرصت نمی‌کنید در یک روز، تمام بخش‌های این مجموعه 30 هکتاری را بازدید کنید. مجموعه بسیار عظیمی در غرب تهران که نخبگان ایران در آن گرد آمده‌اند تا با تحقیق و پژوهش‌های خود به تولید علم و فناوری بپردازند. اتاق‌ها و آزمایشگاه‌های پژوهشگاه صنعت نفت میزبان نخبگانی است که با تلاش‌های شبانه‌روزی خود به فکر تولید علم و فناوری هستند، شاید کارشان به چشم نیاید اما انتظاری که صنعت از آنها دارد باعث شده است تا هرگز از فکر نوآوری و ایده‌پردازی دور نباشند. شاید تولید علم در وهله اول کار آسانی به نظر بیاید، اما محققان برای ثبت مقاله‌ها و تولید فناوری گاه سال‌ها زحمت می‌کشند و شب‌های بسیاری را در آزمایشگاه‌ها و کتابخانه‌هایشان سپری می‌کنند تا کمک کنند چرخ صنعت نفت همچنان بچرخد و نیاز به دانش و فناوری کشورهای دیگر کاهش یابد. هنگامی که وارد این مجموعه شدم در نگاه اول آن چه جلب توجه می‌کرد سکوت بود و گل‌کاری و درخت‌کاری‌های داخل محوطه که آرامش خاصی را در فضا ایجاد کرده بود. اما همین که قدم در پژوهشگاه بگذاری تلفیقی از علم و هنر را می‌توان در گوشه گوشه آن مشاهده کرد. پردیس‌های عظیمی که هر یک وظیفه شناسایی مشکلات صنعت نفت و ارایه راهکار مناسب برای برطرف کردن آن را برعهده دارند و مهندسانی که هدفشان اعتلای صنعت نفت است، هارمونی جالبی را در این مکان ایجاد کرده است.
35 سال پیش پژوهشگاه صنعت نفت کار خود را با فعالیت در چند آزمایشگاه در دانشکده فنی دانشگاه تهران و با انجام امور آزمایشگاهی آغاز کرد، آن زمان اسمش مرکز آزمایشگاه شرکت نفت بود، و در سال 1368 به عنوان اولین پژوهشگاه صنعتی برای ایجاد ارتباط بین دانشگاه‌ها و مراکز صنعتی به ثبت رسید. در اوایل برنامه چهارم توسعه بود که انتقال فناوری هم در دستور کار این مجموعه قرار گرفت و باعث شد تا پژوهشگاه صنعت نفت به عنوان یک هاب، فعالیت خود را بر روی طرح‌های بزرگ توسعه فناوری متمرکز کند و با تحقیق و پژوهش، آنها را به فناوری تبدیل کرده و در اختیار صنعت قرار دهد. پژوهشگاه هم اکنون زیر نظر هیأت مدیره شرکت ملی نفت و به صورت هیأت امنایی فعالیت می‌کند. با این حال براساس قوانین وزارت علوم، برخی از قواعد حاکم بر آن شکل گرفته است، اما به لحاظ قوانین مالی و استخدامی تابع وزارت نفت است. به این ترتیب به لحاظ ضوابط رشد علمی، کارکنان تابع قوانین وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است.
در مجموع 1800 نفر اعم از رسمی و قراردادی در این پژوهشگاه فعالیت می‌کنند که علاوه بر آنها طیف وسیعی از دانشگاه‌ها، مراکز علمی و تحقیقاتی کشور، شرکت‌های دانش بنیان و پیمانکاران مختلف با این مرکز علمی همکاری می‌کنند. تجربه 53 ساله تحقیق و پژوهش درباره مسائلی که با نفت ارتباط مستقیم و غیرمستقیم دارد، باعث شده تا این مجموعه عظیم اهمیت قابل توجهی برای صنعت نفت و حتی برنامه‌ریزان کشور داشته باشد، در اهمیت پژوهشگاه صنعت نفت همین بس که در روزهای پایانی سال 90، پژوهشگاه میهمان رهبر فرزانه جمهوری اشلامی بود، ایشان ضمن بازدید از این مجموعه علمی و پژوهشی با بیانات خود نقشه راهی را پیش روی مدیران و کارکنان این مرکز علمی قرار دادند و در اول سال 91 معظم له در بیاناتشان در حرم شریف رضوی، محققان این سازمان را دارای 5 خصوصیت جوانگرایی، روحیه جهادی، ارتباط مستحکم با صنعت، تبدیل تحریم‌ها به فرصت و اعتماد به‌نفس بالا توصیف کردند. اهمیت فعالیت‌ها در این مجموعه باعث شد تا این بار گزارش ویژه هفته‌نامه مشعل به پژوهشگاه صنعت نفت اختصاص یابد.
بخش علمی پژوهشگاه صنعت نفت از سه پردیس پژوهش و توسعه صنایع بالادستی نفت، پژوهش و توسعه صنایع پایین‌دستی نفت و پژوهش و توسعه انرژی و محیط زیست تشکیل شده است.
لطفا سکوت را رعایت کنید
اتاق فکر صنعت نفت است، نخبگانی که هر روز بر اهمیت‌شان بیش از پیش افزوده می‌شود در این مجموعه گرد هم آمده‌اند، تا با پژوهش و تحقیق در صنعت نفت نه تنها مشکلاتی را که این صنعت با آن روبه‌رو هستند را حل کنند بلکه با توسعه دانش و فناوری به ارتقا بهره‌وری در صنعت نیز بپردازند. اولین بخش این گزارش به تهیه گزارشی از پردیس پژوهش و توسعه صنایع بالادستی نفت آن اختصاص دارد، زمانی که وارد این پردیس می‌شویم همه جا ساکت است، هیچ صدایی به گوش نمی‌رسد، اما همین که به اتاق‌ها و آزمایشگاه‌ها سرک می‌کشی تعدادی از پژوهشگران و کارکنانی را مشاهده می‌کنی که روپوش‌های سفیدی بر تن کرده‌اند که حاکی از انجام فعالیت‌های آزمایشگاهی دارد، به تو می‌گویند که لطفا سکوت را رعایت کنید. اما همه اتاق‌ها این گونه نیستند، در سایر اتاق‌ها نیز همکارانی در حال بررسی مستندات و نوشته‌های خود هستند و شاید نتایج کارهای تحقیقاتی خـود را برای بار چندم امتحان می‌کنند تا از درستی کارشان مطمئن شوند.
قدیمی‌ترهای پژوهش
وارد اتاق آقای سیدصالح هندی می شویم. 22 سال سابقه فعالیت در صنعت نفت را دارد و از همان ابتدا هم در پژوهشگاه بود. مسوولیت‌های مختلف اجرایی و علمی باعث شده تا کوله‌باری از تجربه و دانش را با خود داشته باشد. پیش از آن که مسوولیت پردیس بالادستی نفت به وی واگذار شود، مسوول چندین واحد پژوهشی و اجرایی، معاونت پشتیبانی، مسوول طرح تحقیقاتی «طراحی و اجرای پایلوت مخزن هوشمند» بود، فناوری که در پژوهشگاه توسعه یافت و مشخصاً به ازدیاد برداشت و مدیریت مخزن می‌پردازد.
پردیس پژوهش و صنایع بالادستی نفت سه پژوهشکده علوم زمین، مهندسی نفت و مطالعات و توسعه میادین دارد، علاوه بر اینها یک مرکز مستقل هم مسوولیت توسعه نرمافزارهای صنایع بالادستی را برعهده دارد. درواقع می‌توان گفت که این مرکز تنها بخشی است که توانسته چند نرم‌افزار بالادستی را تولید و تجاری کند که مشخصاً در ایران توسعه‌یافته و متناسب با شرایط مخازن ایران است. این نرم‌افزارها هم اکنون تولید و تجاری شده است. حتی تعدادی از آنها در شرکت‌های زیر مجموعه شرکت ملی نفت در حال استفاده هستند.
هندی خدماتی که این پردیس ارائه می‌دهد را به سه بخش تقسیم می‌کند و می‌گوید: اولین گروه که قدیمی‌ترین است، انجام خدمات علمی آزمایشگاهی را به عهده دارد که به اندازه‌گیری‌ها و کـارهای آزمایشگاهی زمین‌شناسی، ژئوشیمی، سنگ و سیـال مخزن و سیالات حفاری می‌پـردازد، این داده‌ها در اختیار مهندسینی قرار می‌گیرد که می‌خواهند میـدان را بهتر بشناسند و توسعـه دهند، بـدون داشتن این داده‌هـا امکـان برنامه‌ریزی بـرای توسعـه میدان وجود ندارد.
دوم، انجام کارهای مطالعاتی است که هم می‌تواند مطالعات مخزن (FFS) و تهیه طرح جامع توسعه (MDP) که پژوهشگاه تاکنون کارهای مطالعه 16 میدان بزرگ کشور را انجام داده باشد و یا این که مطالعات جامع و یک پارچه زمین‌شناسی و سیستم نفتی، مانند پروژه مروارید خلیج فارس. ضمن این که برای انجام کارهایی از این دست دیگر نیازی به مشاوران خارجی ندارد.
سوم، انجـام پژوهش و تحقیقات کاربردی برای رفع مشکلات صنعـت یا جلوگیری از ایجـاد مشکل و یـا توسعه فنـاوری برای ارتقـا کیفیت و افزایش بهـره‌وری صنعت نفت مشکل پروژه‌های ازدیاد برداشت، حفاری، بهره‌برداری و …
نحـوه انجام کارهای تحقیقاتی در پژوهشگاه به این ترتیب است که یا پردیس‌ها در مناقصات طرح‌های مطالعاتی و توسعه شرکت می‌کنند و در صورت کسب امتیاز بالا برنده می‌شوند و یا این که شرکت‌های نفتی به محققان پژوهشگاه سفارش کار می‌دهند که به گفته رئیس پردیس پژوهش و صنایع بالادستی نفت کمتر پیش می‌آید که شرکت‌ها سفارش کار به محققان بدهند، در حالی که وزنه این بخش باید سنگین‌تر باشد. مسیر سوم هم این است که محققان با اطلاعاتی که از مشکلات صنعت نفت به‌دست می‌آورند، موضوعی را برای رفع آن مطرح کرده و با چند شرکت عملیاتی در میان می‌گذارند و سپس با اطلاعات تکمیلی پیشنهـاد پروژه تهیه و بعد از توافق با کارفرما و عبور از هفت خوان تصویب‌خواهی به اجرای آن می‌پردازند. که بسیار وقت‌گیر و پردردسر است و به طور متوسط 2 سال به طول می‌انجامد که در بعضی از مواقع آن پروژه موقعیت خود را از دست می‌دهد.
وی ادامه می‌دهد: با این که وظیفه ما تولید علم و دانش فنی است، اما بهتر است چالش‌ها و نیازها از طرف متقاضی و یا کارفرما تعریف شود و بعد پژوهشگاه وارد کار شود در حقیقت پژوهش باید متقاضی محور باشد تا اثربخش‌تر شود که متأسفانه این اتفاق خیلی کم رخ می‌دهد.
فروش فناوری به جای نفت
دیگر بر کسی پوشیده نیست که امروز بنیه علمی ایران در صنعت نفت خوب است و همین نیروها خارج از مرزهای ایران توانسته‌اند دستاوردهای عظیم علمی به‌دست بیاورند، اما مساله این است که تاکنون نتوانسته‌ایم از این ظرفیت عظیم علمی استفاده بهینه نماییم.
هندی با تأکید بر مدیریت برنامه‌ریزی در به‌کارگیری نیروهای محقق و علمی ادامه می‌دهد: منابع مالی به هیچ عنوان به عنوان یک عامل محدودکننده برای پروژه‌های علمی و تحقیقاتی مطرح نیستند، نه این که مهم نیستند بلکه عامل بازدارنده اصلی نیستند ما در شرایط بسیار سخت هم توانسته‌ایم منابع مورد نیازمان را تأمین کنیم، اما باید به برنامه‌ریزی برای افزایش اثربخشی در این بخش اقدام کنیم.
وابستگی اقتصاد ایران به صنعت نفت باعث شده است تمام فعالیت‌های اقتصادی در کشورمان به این صنعت وابسته باشد، به همین دلیل صنعت نفت همیشه زیر فشار تولید بیشتر بوده و کمتر فرصت برنامه‌ریزی برای استفاده از تحقیقات علمی داشته است.
رئیس پردیس پژوهش و و توسعه صنایع بالادستی نفت به بازدید مقام معظم رهبری از پژوهشگاه صنعت نفت در اسفند ماه 90 اشاره می‌کند و می‌گوید: ایشان نیز فرمودند که درآمدی که از صنعت نفت به‌دست می‌آید نباید صرف هزینه‌های جاری شود.
وی تصریح می‌کنـد: متأسفانه همه از صنعت نفت انتظار بـرنامه‌ریزی کوتاه‌مدت بـرای تولید بیشتر دارنـد، همین امر باعث شـده تا نتوانیم در بخش تحقیق و پژوهش به برنامه‌ریزی بلندمدت بپردازیم و دغدغه مدیران، دغدغه بلندمدت باشد.
به گفته هندی در حال حاضر شرکت‌های بزرگ نفتی در دنیا به سمت فروش تکنولوژی رفته‌اند، چرا که سود این بخش بسیار بیشتر از فروش نفت است. اگر روزی نفت به اتمام برسد همین شرکت‌ها می‌توانند از فناوری‌های نوین برای فروش استفاده کنند، کالایی که هر روز بر قیمت آن افزوده می‌شود.
با توجه به این که میادین نفتی ایران وارد نیمه دوم عمرشان شده‌اند، استفاده از فناوری‌های نوین برای برداشت بیشتر و بهینه از نفت یکی از اصولی است که بیش از پیش به آن توجه می‌شود، چرا که عمر اکتشاف‌های آسان دیگر به پایان رسیده است و باید با فناوری‌های پیچیده، نفت را از دل زمین بیرون کشید، ضمن این که کمترین فشار به مخزن وارد شود تا نشل‌های آینده هم بتوانند از این ثروت عظیم بهره‌مند شوند.
رئیس پردیس پژوهش و صنایع بالادستی نفت با بیـان این که استراتژی مدون برای به‌کارگیری فـناوری‌های نوین در بالادست نفت باید بـه اولویت کاری شرکت ملی نفت تبدیل شود، تصریح می‌کند: این مساله باعث می‌شـود تا به مطالعه وضعیت فعلی صنعت نفت و نیازهای آینده آن با نگاه به توانمندی‌های داخل بپردازیم، ضمن این که به یک برنامه‌ریزی منسجم 20 ساله درباره این که به چه فناوری در این صنعت نیاز داریم، اقدام کنیم، این که چگونه باید به این مرحله برسیم، کدام فناوری را باید بخریم و کدام را خودمان تولید کنیم.
اما این همه کـاری نیست که باید در بخش پژوهش و تحقیق به آن توجه شود، بلکه باید برای به‌کارگیری فناوری نوین به عنوان شاخص اصلی عملکرد شرکت‌ها ارزش قائل شد. یعنی این که یکی از شاخص‌هایی که عملکرد شرکت‌ها با آن سنجیده می‌شود به‌کارگیری تکنولوژی نو باشد و این موضوعی است که تقریباً در تمام شرکت‌های معتبر انجام می‌شود.
دانش فنی این طرح به نام پژوهشگاه است
آقای هندی از طرح‌ها و برنامه‌های مطالعاتی که در این پردیس انجام می‌شود می‌گوید، اما طرح تحقیقاتی «طراحی و اجرای پایلوت مخزن هوشمند» که از مهر 1384 تاکنون با مسوولیت وی در حال انجام است برایم بسیار جالب است. می‌پـرسم چگونه شد به فکر طراحی و اجرای پایلوت مخزن هوشمند افتـادید، می‌گوید: ما مدعی توان طراحی این تکنولوژی هستیم. جالب است بدانید که از سال 1995 از چنین تکنولوژی در دنیا استفاده می‌شود، اما ما هنوز در داخل کشور آن را به‌کار نگرفته‌ایم.
داستان از اینجا شروع می‌شود که آقای هندی 6 سـال پیش بر روی کاربردهای نانو در بالادست نفت با یک گروه در حال تحقیق بود که در حین تحقیق به جزء بسیار کوچکتری از نانوسنسورهایی که در چاه‌ها نصب می‌شوند رسیدند، بخشی که جزیی از تکنولوژی چاه است که به آن چاه هوشمند می‌گویند. از آن پس بـود کـه دیگر آقای هندی تصمیم گرفت مسیر تحقیق را تغییر داده و به سمت مخزن هوشمند برود. چرا که این تکنولوژی به تنهایی کارایی بسیار خوبی دارد. بعد از مدت‌ها تحقیق و پژوهش، سرانجام اولین پایلوت مخزن هوشمند در پژوهشگاه ساخته شد. پایلوتی که در دنیا بسیار نادر است و کمتر کشوری به سمت آن حرکت کرده و به گفته آقای هندی قطعاً در خاورمیانه هیچ کشوری به چنین فناوری نرسیده است. به این ترتیب اولین چاه مصنوعی هوشمند درپژوهشگاه ساخته شد و تکنولوژی اختصاصی پژوهشگاه بر روی آن آزمایش شد و نتایج مثبتی به دنبال داشت.
مخزن هوشمند درواقع IT بالادست نفت است. همان طور که می‌دانید امروز با ورود ITبه زندگی مردم تغییرات فراوانی را در زندگی روزمره مردم شاهد هستیم، حتی امروز پیتزافروشی‌ها هم از کامپیوتر استفاده می‌کنند و به نوعی زندگی بدون آن واقعاً دشوار است.
مخزن هوشمند هم ابزاری است برای یکپارچه کردن کار در بالادست نفت و نگاه جدیدی هم به فرایندها دارد، درواقع قدرت اجرایی و عملکرد بالایی به صنعت نفت می‌دهد. اگر از این تکنولوژی در صنعت نفت به صورت کامل استفاده کنیم اندازه‌گیری‌ها در درون چاه‌ها آنلاین می‌شود و در همان لحظه داده‌ها به مرکزی برای پردازش ارسال می‌شود و سپس می‌توان براساس آن در سریع‌ترین زمان ممکن تصمیماتی را اتخاذ کرد و آنها را به صورت خودکار در چاه و مخزن اعمال کرد.
امروز شاید در دنیا بیشتر از سه یا کشور دانش فنی مخزن هوشمند را کسب نکرده باشند، اما در خاورمیانه ایران اولین کشوری است که به چنین دانش فنی دست یافته است، آقای هندی در این مورد به چنان تبحری دست یافته است که طی دو سال پیش اولین کتاب را در این زمینه منتشر کرده است. وزیر سـابق و آقای مهندس قاسمی، دستـور داده است تا هر شرکت به صـورت پایلوت این طرح را در شـرکت خودش اجرا کند. اما جالب است بدانید هنوز قدمی اساسی در جهت اجرای این فناوری در کشور برداشته نشده است و این همان مشکل اساسی پژوهش در صنعت ماست.
هیچ تکلیفی برای ما تعیین نکرده اند
هندی می‌گوید: شرکت نفت پژوهشگاه صنعت نفت را تأسیس کرده؛ و جدیداً با هزینه‌ای هنگفت همین محلی که امروز می‌بینید را برایش ساخته اسـت اما جالب اینجاست که هیچ تکلیفی را برای آن تعیین نکرده است، می‌گویند شما باید مشکلات صنعت نفت را حل کنید اما نمی‌گویند چه مشکلاتی. خوب ما هم نمی‌دانیم کدام مشکل را باید حل کنیم و کدام یک از آنها برای شرکت‌های نفتی از اولویت برخوردار است. حرف اصلی ما این است کـه شرکت نفت به ما تکلیف بدهد و براساس آن نیز ما را ارزیـابی کند البته ما خـودمان هم به دنبال فناوری‌ها نو و معرفی آن به صنعت خواهیم رفت ولی دوباره تکرار می‌کنم فراموش نکنیم که در دنیا پژوهش متقاضی محور است.ظرفیت خالی پژوهشگاه بسیار زیاد است. ما که نمی‌توانیم بیکار بنشینیم، بنابراین خودمان به فکر شناسایی و حل مشکلات صنعت نفت می‌افتیم، این در حالی است که گاهی اوقات پیش آمده که زمانی که طرح‌ها را به شرکت‌ها برده‌ایم آنها گفته اند این طرح چالش امروز ما نیست و ما با چنین مشکلی روبه‌رو نیستیم. حق هم دارند، درواقع می‌توان گفت حدود 20 درصد طرح‌های ما در این باره پذیرفته می‌شود و 80 درصد مابقی حذف می‌شود که این یعنی اتلاف وقت و سرمایه.
ما می‌خواهیم پژوهشگاه را با کارهایی که از ما می‌خواهند ارزیابی کنند. امروز فناوری نیاز هر شرکت و واحد تولیدی است که می‌خواهد در دنیای تجارت و تولید باقی بماند، همین امر باعث شده تا ارزش فکر و ایده بیش از هر زمان دیگری بالا برود. می‌گویم، آقای هندی شما هسته اصلی نوآوری در صنعت نفت هستید، در این مدت چه کارهایی را انجام داده‌اید، پاسخ می‌دهد: من می‌گویم هر شرکتی که نیاز به تکنولوژی دارد سراغ ما بیاید، نیازش را به ما بگوید، به مقدار معقول وقت در اختیار ما قرار بدهند اگر ما از عهده‌اش برنیامدیم بعد به دنبال خارجی‌ها بروند. البته فراموش نکنیم شاید در پژوهش راه میانبر هم وجود داشته باشد ولی اصولاً این فرایند زمانبر است. برایمشکلات امروزمان باید دیروز فکر می‌کردیم و امروز باید به نیازها و مشکلات فردا بپردازیم.
دیگر زمان سعی و خطا نیست، خوشبختانه بدنه فکری پژوهشگاه و محققانی که در این مرکز فعالیت می‌کنند امتحان خود را پس داده‌اند و کالای آنها همیشه در بازارهای جهانی خریداران خود را دارد، هندی مهم‌ترین عامل بی‌انگیزگی نخبگـان صنعت نفت را اثربخش نبودن می‌داند و می‌گوید: زمانی که پروژه‌ای را برای همکاران تعریف کرده و به آنها سفارش کار می‌دهند، انگیزه آنها برای کار و فعالیت بیش از پیش می‌شود، شاید در وهله اول نیازهای مادی نقش زیادی در رضایت شغلی افراد داشت، اما بعد از مدتی فعالیت و نـوآوری در شغل عامل اصلی در افزایش این مؤلفه است.
وی می‌گـوید: از مـدیران صنعت نفت می‌خواهم بـه مـا اعتماد کنند، من نمی‌گویم تـافته جدابافته هستیم، مـا هم ایرادهای خاص خودمان را داریم، پروژه‌های ناموفق هم داشتیم. شاید این مساله باعث شلب اعتماد صنعت هم به ما شده است، اما می‌خواهم بگویم اگر نتیجه هر پروژه تحقیقاتی از همان ابتدا مشخص باشد که نامش پروژه تحقیقاتی نیست.
از دیدگاه محقق «نه» هم یک جواب است، درست است که این «نه» مشکل صنعت را حل نمی‌کند، اما افق دیگری را پیش روی محققان می‌گشاید و باعث می‌شود تا راه پیموده را دیگر نپیمایند، ضمن این که پژوهشگاه صنعت نفت تمام تلاش خود را به‌کار می‌برد تا ریسک پروژه‌های تحقیقاتی را به حداقل کاهش داده و مسوولیت کارهایش را نیز برعهده می‌گیرد.
به دنبال تله‌های چینه‌ای هستیم نه طاقدیس‌های نفتی
همان‌‌طور که بارها اعلام شده است عمر اکتشاف میادین بزرگ به پایان رسیده است. اکتشاف بدون فناوری‌های بسیار پیشرفته، دارای ریسک بالایی است، شاید به همین دلیل است که پژوهشگاه هم از مدت‌ها پیش به فکر حیطه‌های جدید اکتشافی افتاده است. به قول محققان این مرکز، دیگر باید به دنبال تله‌های چینه‌ای برای اکتشاف باشیم نه طاقدیس. دشت آبادان هم چنین وضعیتی دارد، به همین دلیل پژوهشگاه طرحی را تهیه کرده و در اختیار برنامه‌ریزی تلفیقی نفت هم قرار داده است. هندی می‌گوید: درواقع با تهیه این طرح، نشان داده‌ایم که نگاهمان را به اکتشاف تغییر داده‌ایم و به دنبال تله‌های چینه‌ای هستیم.
مخازنی که تاکنون کشف شده‌اند مخازن ساختمانی هستند، طاقدیس‌های بزرگی که نفت در زیر آنها جمع می‌شود. اما در تله‌های چینه‌ای، نفتی که زیر طاقدیس‌های جمع شده است به صورت تکه تکه است، تله‌هایی که هیچ ارتباطی با هم ندارند، پیداکردنشان بسیار سخت است و تولیدشان سخت‌تر. چون باید بسیار دقیق بود و فهمید که تله‌ها کجای زمین هستند.
منابع غیرمتعارف هم از جمله منابعی هستند که امروز دنیا به سمت آن حرکت کرده است، حتماً شنیده‌اید که کشف شیل‌های گازی به اولویت کشورهایی که دارای منابع انرژی فسیلی هستند تبدیل شده است، حتی تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته نشان می‌دهد حجم گازی که در شیل محبوس هستند بسیار بیشتر از کل گازی است که در دنیا کشف شده است! امروز هم آمریکا به عنوان اولین کشوری که وارد این مساله شده مطالعات فراوانی را در این باره انجام داده و حجم ذخیره گازش را نیز بالا برده است.
در ایران هم این مطالعات شروع شده است، منابع هیدرات، گس و اویل شیل ( شیل‌های گازی و نفتی) و زغال‌سنگ‌های متراکم. مدیریت اکتشـاف شرکت نفت هم با کمک پژوهشگاه صنعت نفت وارد این مساله شده است. کشف هیدرات در دریای عمـان و کشف گاز شیل‌های منطقه لرستان به این مرکز واگذار شده است و به گفته هندی به نتایج خـوبی هم رسیده‌ایم و حتی نمونه‌های خوبی هم گرفته‌ایم و این نمونه خوب و موفقی از تعریف مساله از طرف کارفرماست.
طرح مروارید خلیج فارس هم که پژوهشگاه در حال اجرای آن است و حیطه آن از دشت آبادان تا بعد از تنگه هرمز را دربر می‌گیرد، یک پروژه مطالعاتی است که با پایان یافتن آن مشخص می‌شود که باید کجا به دنبال میادین اکتشافی جدید باشیم، این که در میلیارد سال گذشته چقدر نفت وگاز تولید شده به این معنا کـه چه میزان از نفتی که در کشور وجود دارد کشف شده و به تله افتاده و چه میزان از آن کشف نشده است. پایان یافتن این طرح تحقیقاتی دریچـه جدیدی را بـه روی صنعت نفـت و مدیریت اکتشاف باز می‌کند و باعث می‌شود تـا بهتـر بتوان بر روی اهداف اکتشافی متمرکز شد. این طرح به لحاظ حجم اطلاعات به کارگرفته شده در نوع خود در دنیا بی‌نظیر و بزرگ‌ترین طرح مطالعاتی تحلیل حوضه رسوبی و سیستم نفتی در جهان است که توسط پژوهشگاه و شرکایش در حال انجام می‌باشد.
در صورتی که پژوهشگاه بتواند این پروژه را با موفقیت به پایان برساند، می‌تواند دانش فنی این پروژه را نیز به سایر کشورها بفروشد، به نحوی که در حال حاضر مذاکره با دو کشور برای انجام طرح مطالعاتی انجام شده است.
آقای هندی با بیان این که پژوهشگاه طی سال‌های اخیر خود را مجری پژوهش می‌داند می‌گوید: ما حد فاصل بین دانشگاه و صنعت هستیم، این وظیفه ماست که دیوار بی‌اعتمادی بین دانشگاه و صنعت را کوتاه کنیم که طی سال‌های اخیر توانسته‌ایم در این باره به موفقیت‌های خوبی دست یابیم.
اگر پژوهشگاه در جای خود به‌کار گرفته شود می‌تواند پتانسیل علمی کشور در دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش بنیان را برای صنعت نفت بسیج نماید که این یکی از تکالیف مقام معظم رهبری بود.
آزمایشگاه 24 ساعته فعال است
بعد از پایان مصاحبه به سمت آزمایشگاه‌هایی که هسته اصلی پژوهشگاه را تشکیل می‌دهد می‌رویم، شـاید درنگاه اول همه جا ساکت و آرام به نظر آید، اما نفس کار در محیط‌های این چنینی سکـوت است تا بتوان بر روی داده‌های علمی تمرکز کرد. شاید بارها و بارها اتفاق بیافتد که آزمایش‌ها تکرار شود، اما این همه کاری نیست که پژوهشگران پژوهشگاه انجام می‌دهند. بسیار اتفاق می‌افتد که برای نمونه‌گیری باید پا به پای حفاران در میادین حضور داشته باشند و بلافاصله نمونه‌ها را اخذ نمایند.
وارد آزمایشگاه تراوایی نسبی واحد مغزه‌های نفتی یکی از آزمایشگاه‌های خواص ویـژه سنگ مخزن این واحد می‌شوم و با مهندس جعفر ولی مسوول آزمایشگاه صحبت می‌کنم، در حال آماده‌سازی نمونه‌های مغزه‌ها در آزمایشگاه است. می‌گوید که آزمایشگاه‌های واحد بی‌وقفه در طول شبانه‌روز فعال است و به لحاظ اهمیت اطلاعات حاصل از آزمایشات مغزه در مطالعات مخازن باید دقت عمل ما در انجام آزمایشات بسیار بالا باشد. وی ادامه می‌دهد تبحر و تجربه کارشناسان و تکنسین‌های واحد در استفاده صحیح و بهینه از تجهیزات آزمایشگاهی سبب شده است که علی‌رغم قدیمی بودن برخی از دستگاه‌ها مشکلی در انجام پروژه‌ها ایجاد نشود. آقای ولی، در حالی که چگونگی کار با دستگاه‌ها را به ما نشان می‌دهد می‌گوید: این دستگاه را می‌بینید، خودمان طراحی‌اش کرده‌ایم ، دستگاه را براساس نیاز صنعت طراحی کردیم و دیگر نیازی به خرید خارجی دستگاه نداریم.
به کارش ادامه می‌دهد، با مهندس حمید شریفی که از 6 سال پیش در این واحد مشغول به کار است صحبت می‌کنم، حتی نام دستگاه‌ها هم برایم ناآشناست، با این که دستگاه‌ها شبیه هم هستند، اما کارایی هر کدام با دیگری متفاوت است. درباره آزمایشگاه فشار موئینگی از او می‌پرسم. می‌گوید: فشار موئینگی اختلاف فشار در سطح تماس بین دو سیال غیر قابل امتزاج است و در تعریف اختلاف فشار فاز غیرتر و تردر محیط متخلخل می‌باشد که در این آزمایشگاه به روش سانتریفیوژ اندازه‌گیری می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: این دستگاه با استفاده از سرعت دورانی ایجاد فشار موئینگی نموده و به واسطه آن یک فاز سیال، فاز دیگر سیال را از نمونه سنگ مخزن خارج می‌کند. با افزایش سرعت دورانی، فشار موئینگی بین دو سیال افزایش یافته و سیال بیشتری از نمونه خارج می‌گردد و در نهایت منحنی فشار برحسب درصد اشباع سنگ از سیال‌ترکننده محاسبه و ترسیم می‌گردد.
با این که با دقت تمام گوش می‌کنم و حواسم به لوله‌های آزمایش است، اما باز هم درکش کمی برایم مشکل است، طبیعی است کار ما نوشتن است و کار محققان پژوهشگاه تحقیق و پژوهش بر روی صنعتی که با فناوری‌های بسیار پیچیده سروکار دارد، آقای شریفی هم سعی می‌کند تا جایی که می‌تواند توضیح فنی ندهد و اصطلاح‌هایی که تنها مهندسان متوجه می‌شوند را به کار نبرد. البته در کارش موفق هم است.
به مهندس شریفی می‌گویم آیا از امکاناتی که صنعت نفت در اختیار کارکنانش قرار داده است راضی هستید، تصریح می‌کند: محدودیت در ارائه امکانات و تسهیلات تنها مختص به ما نیست. صنعت نفت خانواده بزرگی دارد، به نظرم مسوولان هم تا جایی که بتوانند این تسهیلات را در اختیار ما قرار می‌دهند.
شبیه‌سازی چاه‌ها با فشاری 13 برابر یک کسپول گاز معمولی
وارد آزمایشگاه‌های واحد سیالات مخازن (PVT) می‌شویم، مهندس جاهدی که کارشناس مطالعات مخازن گازی و هیدرات گـازی است می‌گوید: در این واحد کلاً 4 بخش: نمونه‌برداری، مطالعه مخـازن نفتی، مطالعه مخازن گازی و بخش مطالعات ویژه وجود دارد که تعیین خواص فیزیکی و ترمودینامیکی سیالات مخزن در فشار و دمای مخزن اندازه‌گیری می‌شود. این آزمایشگاه‌ها که در ایران منحصر به‌فرد است با 22 نفر پرسنل متخصص و تجهیزات فشار و دمای بالا پاسخگوی کل مدیریت‌های مختلف شرکت ملی نفت و گاز کشور است.
وی ادامه می‌دهد شرکت‌های خارجی فعال در ایران نیز پس از تأیید استاندارد بودن آزمایشگاه‌ها و صحت نتایج آزمایش‌ها، کلاً مطالعات خواص سنگ و سیالات مخازن طرف قراردادشان را به این پژوهشکده واگذار می‌کنند.اطلاعات حاصل از این مطالعات در: محاسبات مهندسی مخازن، طراحی تأسیسات و تجهیزات سر چاهی، به‌کارگیری نرمافزارهای شبیه‌ساز و روش‌های ازدیاد برداشت از مخازن کاربرد وسیعی دارد .وی با بیان این که تکرار چندباره آزمایش‌ها شاید در نظر شما کار مشکلی باشد، اما ما باید از نتیجه کاری که انجام می‌دهیم مطمئن باشیم و گاهی اوقات کارمان را دوبرابر می‌کنیم تا از هر خطایی جلوگیری کنیم.
از آزمایشگاه خارج می‌شویم، به سمت آزمایشگاه سیمان‌های حفاری می‌رویم، حمید شلطانیان که مسوول این بخش است کار در این آزمایشگاه را به سه دسته پژوهشی، مهندسی، طراحی و فرمولاسیون دوغاب سیمان و کنترل کیفی کلیه افزایه‌هایی که در صنعت حفاری مورد استفاده قرار می‌گیرند تقسیم می‌کند و می‌گوید: برای اولین بار در دنیا پروژه سیمان فوق سبک در همین آزمایشگاه به مرحله عملی درآمد.
آقای مهندس با علاقه خاصی در مورد نحوه کار توضیح می‌دهد، نمونه‌ها را نشانمان می‌دهد و از تست‌های میدانی می‌گوید که باید دقت بالایی داشته باشد. از آن جا که دستگاه‌ها در دما و فشار بالا کار می‌کننـد، بنابراین باید ایمنی هم در این بخش رعایت شود.
به نمونه‌هایی که در مقابلم قرار گرفته است نگاه می‌کنم، هنوز سؤال‌های بسیاری در ذهنم است و مهم‌ترینش این که چگونه در فضایی به این کوچکی خطر همکاران را تهدید می‌کند، آن چه بیش از هر چیزی در این محیط به نظر می‌آید ایمنی، سکوت و آرامش است. آقای شلطانیان که تعجب من را می‌بیند لبخندی می‌زند و می‌گوید: خب، ما برای آزمایش‌هایی که انجام می‌دهیم باید فعالیت چاه‌ها را شبیه‌سازی کنیم. فشاری حدود 13 هزار پی اس آی بر نمونه‌ها وارد می‌کنیم.
هنوز هم متوجه خطری که هر آن احتمال وقوعش است نشده‌ام، تا این که می‌گوید: ببینید یک کپسول گاز معمولی 1000 پی اس آی فشار دارد، اگر انفجاری صورت بگیرد، می‌دانید که چه فاجعه‌ای رخ می‌دهد، حال ما این فشار را 13 برابر می‌کنیم تا کاملاً به فضایی که در چاه ایجاد می‌شود برگردیم.
اینجاست که خطر را کاملاً احساس می‌کنم، اما مساله این است که ایمنی حرف اول را در هر آزمایشگاهی می‌زند، به همین دلیل است که محققان بدون هیچ نگرانی کار می‌کنند و آزمایش‌هایشان را بارها و بارها تکرار می‌کند و در شرایط بدتر از این هم کار می‌کنند.
زمانی که آزمایش‌ها به نتیجه و دانش فنی به فروش می‌رسد، پژوهشگاه برای اطمینان از درستی نتیجه کار، نیروهای خود را به منطقه اعزام می‌کند تا کاملاً در جریان کار باشند و اگر احیاناً مشکلی در روند اجرا وجود داشته باشد آن را تحلیل کرده و مشکل را رفع کنند.
در ادامه آشنایی با سایر آزمایشگاه‌های پردیس بالادستی دو آزمایشگاه و یک سایت از پژوهشکده علوم زمین انتخاب گردید که شرح آن در زیر آورده می‌شود.
بـه آزمایشگاه پتروگـرافی آلی و فلوئیـداینکلوژن از واحـد ژئوشیمی می‌رویم، خـانم زهرا سادات مشهـدی که 8 ماهی می‌شود همکاری خود را با پژوهشگاه آغاز کرده آن چنان مشغول کار است که متوجه حضور ما نمی‌شود، وی دانشجوی رشته دکتراست و بر روی پروژه‌اش که مربوط به مباحث مطالعات ژئوشیمیایی سازندهای سنگ منشـاء در خلیج فارس است کـار می‌کند. پیش از این که تهران بیاید، در اهـواز در بخش بهره‌بـرداری چاه‌های نفت مشغول به کـار بود. اما می‌گوید: اینجـا پویایی خاصی دارد، تبـادل علمی در سطح بالایی قـرار دارد و همـه کاملاً به روز هستند.
وی ادامه می‌دهد: اینجا مجموعه‌ای از ساختارهای مشخص موجود در کروژن استخراجی از سنگ‌های مولد را داریم، درواقع در این بررسی به میزان انعکاس ویترینایت (Vitrinite) با استفاده از مقادیر انعکاسی که از بازتاب نور بر روی اشلاید‌های تهیه شده، در زیر میکروسکوپ به‌دست می‌آید، می‌پردازیم. یعنی بلوغ مواد آلی موجود در سنگ منشاء را بررسی می‌کنیم تا ببینم آیا به تولید هیدروکربن (نفت و یا گاز) می‌رسد یا خیر.
پیش از این که آزمایش آغاز شود، یک نمونه را که از قبل می‌‌دانند چه ترکیب و ویژگی‌هایی را دارد، دستگاه میکروسکوپ را کالیبره می‌کنند، اگر دستگاه همان مقدار و نتیجه‌ای را که مشخص است را بدهد، آزمایش نمونـه‌های جدید شروع می‌شود. بعد از گذشتن چند دقیقه‌ای، کم کم نتیجه مناسب و قابـل انتظار از دستگاه به‌دست می‌آید و کار خانم مشهدی شروع می‌شود، باید نمونه‌های جدید را به دستگاه کالیبره شده بدهد، و مشخصات و خصوصیات هر نمونه را ثبت کند. در صورتی که همه کارها درست پیش رود روزانه می‌توان سه نمونه را بررسی کرد.
خانم مشهدی را ترک می‌کنیم و نگاهی هم به آزمایشگاه کروماتوگرافی بخش شیمی از واحد ژئوشیمی می‌اندازیم، اصلاحات به قدری تخصصی است که برای هر کاری ابتدا می‌خواهم توضیحاتی در مورد کاری که انجام می‌شود بدهند، خانم سمیه شبیریان که 5 سال است در این بخش مشغول کار است می‌گوید: در قسمت آزمایشگاه کروماتوگرافی گازی نمونه‌های نفت و یا مواد آلی استخراج شده از سنگ‌های مولد هیدروکربن را که به برش‌های مختلفی تقسیم می‌شود از هم تفکیک می‌کنیم.
باید منتظر بمانند تا حلال‌ها تبخیر شوند، عمده‌ترین سختی کار هم در بخش حلال‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گیرد. شبیریان می‌گوید: استفاده از این حلال‌ها در درازمدت بر روی شلامت افراد تأثیر می گذارد، البته همکاران بخش HSE تلاش فراوانی کردند تا با تمهیداتی مناسب کمترین آسیب به همکاران این بخش وارد شود. ایشان همچنین خاطرنشان می‌سازد که همواره درصدد جایگزینی حلال‌های پرخطر هستیم و تلاش می‌کنیم از اداوات و تجهیزاتی کمک بگیریم که کمترین مصرف حلال و بالاترین کارآیی را داشته باشند
وی با این حال از کاری که انجام می‌دهد رضایت دارد، تنها خواسته‌اش هم افزایش امکانات به کارکنان است.
شبیریان را با حلال‌هایش تنها می‌گذارم به آخرین واحد این پژوهشکده که سایت کامپیوتر گروه پژوهش ژئوفیزیک است می‌روم، اتاق بزرگی که چند کامپیوتر به همراه تعدادی جوان مقابلم قرار دارد. در این اتاق است که به‌وسیله مطالعات ژئوفیزیکی ساختارهای زیرزمینی و ساختمآنهای زمین‌شناسی مشخص می‌شود.
می‌گویند: کار ما این اسـت که تله‌های نفتی مناسب را در طاقدیس‌ها پیـدا می‌کنیم می‌گوید: مـرحله بعدی تعیین پارامترهای سنگ با استفاده از امواج لرزه‌ای است، به وسیله این مانتیورها و اطلاعات و نقشه‌های تحت‌الارضی موجود در آنها ما می‌توانیم ساختارهای تا 2 هزار متری زیرزمین که شامل چین‌خوردگی‌های آن می‌شود، را پیدا کنیم.
مهندسین این بخش هم نمودارهای موجود و نتایج به‌دست آمده از مطالعات در دست اجرا را نشان می‌دهند و معتقدند که در کشور توجه چندانی از بعد پژوهشی به این رشته نمی‌شود، اما در هر حال پژوهشگاه کارهای خوبی را در این باره انجام داده است و اگر اوضاع به همین منوال پیش رود می توان به پیشرفت های قابل توجهی هم در این بخش دست یافت.
