با اجراي طرح مرواريد خليج فارس صورت مي‌گيرد
مخازن بالقوه نفت و گاز زير ذره‌بين پژوهشگاه صنعت نفت
پس از نزديك به هفت دهه برداشت و توليد نفت و گاز از حوضه رسوبي خليج فارس و درياي عمان، هنوز اين منطقه به عنوان يكي از حوضه‌هاي پرظرفيت دنيا براي اكتشاف‌هاي آينده محسوب مي‌شود. طرح مروارید خلیج فارس، بزرگ‌ترین طرح پژوهشی کشور است که از نظر وسعت، ابعاد مطالعه و اهمیت منطقه در دنیا کم نظیر بوده و نماد بارز خودباوری در صنعت نفت ایران محسوب می‌شود. اين طرح كه با هدف تولید و یکپارچه‌سازی اطلاعات زمین‌شناسی، ژئوفیزیک، پتروفیزیک و تهیه مدل سه بعدی تولید، مهاجرت و انباشت هیدروکربن با استفاده از نرم‌افزارهای پیشرفته دنیا و به منظور شناسایی و کشف ساختارها و مخازن بالقوه نفت و گاز اجرا مي‌شود، می‌تواند اسباب رونق اقتصادی کشور را فراهم آورد.
با توجه به اهميت اين طرح گفت‌وگويي با دكتر محمدرضا كمالي مسئول اين طرح به بررسي جزييات آن پرداخته‌ايم.
كمالي با نزديك به سه دهه فعاليت در اين حوضه و مسئول طرح مرواريد خليج فارس در پژوهشگاه صنعت نفت با افتخار از عزم و اراده ملي و همت والاي جوانان و متخصصان ايران سخن مي‌گويد؛ كساني كه مي‌روند تا مرواريد خليج فارس را به خانه آخر برسانند.
چرا طرح مرواريد خليج فارس، به عنوان بزرگ‌ترين طرح در خاورميانه شناخته شده است؟
مرواريد خليج فارس از نظر وسعت، ميدان‌هاي مورد مطالعه، همچنين شمار حلقه چاه‌ها و رشته‌هاي كاري به كار گرفته شده در آن بزرگ‌ترين طرح در خاور ميانه است. هدف اصلي اين طرح، مدل‌سازي سه بعدي سيستم‌هاي نفتي در منطقه خليج فارس و درياي عمان است. رسوب‌هاي مخزني اين ناحيه داراي منابع عظيم هيدروكربني نفت و گاز و فعاليت‌هاي اكتشاف و توليد آن از حدود 65 سال پيش ادامه داشته است؛ با وجود اين، حوضه خليج فارس و درياي عمان، يكي از مناطق پرظرفيت نفتي در دنيا به حساب مي‌آيد و قرار است در سال 2030 به عنوان بزرگ‌ترين تامين كننده انرژي دنيا جايگاه خود را حفظ كند.
در اين طرح ما از منظر زمين‌شناسي، ژئوفيزيك، پتروفيزيك، ژئوشيمي، مهندسي نفت و مدل‌سازي ساختماني، منطقه را مطالعه كرده و مدل‌سازي يك بعدي، دو بعدي و سه بعدي را با استفاده از نرم‌افزارهاي پيشرفته دنيا طراحي كرده‌ايم.
محدوده مورد مطالعه در اين طرح چقدر است؟
185 هزار کیلومترمربع از بستر دریای عمان و خلیج فارس در این طرح مطالعه خواهد شد. در اجرای طرح مروارید خلیج فارس، با نگاهي عمیق علمی و بین‌رشته‌ای، از پيشرفته‌ترین فناوری‌ها و نرم‌افزارها استفاده مي‌شود. همه مراحل ایجاد بانک اطلاعاتی از چاه‌ها و میدان‌هاي نفتي مانند طبقه‌بندی اطلاعات زمین‌شناسی، پتروفیزیک، ژئوفیزیک و مهندسی نفت موجود در خلیج فارس و دریای عمان و نمونه‌برداری 1729 نمونه سنگ، نفت و گاز و همچنین مرور اطلاعات ژئوفیزیکی 195 چاه منتخب، به صورت کامل از سوي کارشناسان انجام شده است، همچنين از 900 حلقه چاه و از همه سنگ‌ها از سن حدود 600 ميليون سال پيش در عمق حدود 5 هزار متري نمونه‌برداري كرده‌ايم.
چرا در اين طرح به سراغ سنگ‌ها آن هم مربوط به 600 ميليون سال پيش رفته‌ايد؟
اين سنگ‌ها در حوضه‌هاي نفتي، نقش محوري ايفا مي‌كنند. همان‌طور كه مي‌دانيد، نفت از سنگ منشا توليد مي‌شود و اين كار ممكن است10 تا 80 ميليون سال طول بكشد. پس از آن نفت شروع به مهاجرت مي‌كند تا جايي كه به تله بيفتد. سنگي كه نفت را در خودش حفظ مي‌كند، سنگ مخزن نام دارد. سنگ‌هايي را هم كه نفوذناپذيرند و مانع از فرار نفت به سطح زمين مي‌شوند، پوش سنگ مي‌ناميم. ما سنگ منشاهاي متعددي را شناسايي و مطالعه كرده‌ايم و به اين ترتيب، هم اطلاعات گذشته را سامان داده و هم اطلاعات جديدي را توليد كرده‌ايم كه گاه از اطلاعات موجود 65 سال پيش بوده است. در نمونه برداري‌هاي سنگ، نفت و گاز دقت فراوان شده تا از صحت محل، عمق و عدم آلودگي نمونه‌ها اطمينان حاصل شود. از مطالعه و تحقيق روي اين نمونه‌ها، سيستم‌هاي متعددي شناسايي شده‌اند كه نتايج اين مطالعات مي‌تواند اهداف اكتشافي جديد را براي ما معلوم كند.
پس هدف اصلي طرح، شناسايي حوزه‌هاي اكتشافي جديد است؟
ما با يك كار گروهي و بين رشته‌اي مي‌خواهيم در نهايت مدل زمين‌شناسي اين حوضه رسوبي را به صورت دوبعدي و سه بعدي بازسازي و ترسيم كنيم. اين مدل قادر خواهد بود با استفاده از داده‌هايي كه ما به آن مي‌دهيم، مشخص كند كه چه وقت و در چه عمقي از نظر زمين‌شناسي نفت و يا گاز توليد شده، مهاجرت كرده و به دام افتاده است و هم اكنون اهداف اكتشافي جديد نفت و گاز در كجاست؟
مدت انجام اين طرح چقدر است؟
اين پروژه براي 40 ماه تعريف شده بود كه طبق پيش‌بيني، اسفند 93 به پايان مي‌رسد. مطالعات زمين‌شناسي و ژئوشيمي كامل شده و 80 درصد مطالعات ژئوفيزيك نيز به پايان رسيده است. مطالعات مربوط به مدل‌سازي يك بعدي و دوبعدي نيز به پايان رسيده و ما به مرحله مطالعه سه بعدي دست يافته‌ايم. در مجموع مي‌توان گفت اين پروژه تاكنون نزديك 70 درصد پيشرفت داشته است.
بعد از 65 سال برداشت از حوضه‌هاي نفتي منطقه، هنوز منابع كشف نشده وجود دارد؟
بله، مطالعات قبلي نشان داده از 100 ساختمان زمين‌شناسي شناسايي شده، 20 ساختمان و مخازن عميق، هنوز حفاري نشده‌اند؛ بنابراين مي‌توان گفت 20 تا 30 درصد ظرفيت‌هاي اكتشافي اين منطقه هنوز شناسايي نشده‌اند. طرح مرواريد قادر خواهد بود ضمن شناسايي مخازن كشف نشده (اغلب از نوع چينه‌اي، مرتبط با لايه‌هاي نمكي و مختلط)، از نظر حجمي و كمّي مخازن را ارزيابي كند. به اين ترتيب، مقادير ذخاير نفت و گاز كشف نشده، مهاجرت يافته و گاه به هدر رفته و توليد و بهره‌برداري شده، معلوم خواهد شد.
آيا مي‌توان ميزان ذخاير مخازن اكتشافي را تعيين كرد؟
كار ما مطالعه مخزن نيست كه بگوييم چه مقدار نفت به صورت درجا وجود دارد و چقدر قابل استحصال است. ما در مقياس بزرگ‌تر و جامع‌تر مطالعه مي‌كنيم. ما مي‌گوييم چه مقدار نفت از سنگ منشا توليد، چه مقدار نفت مهاجرت كرده و چه مقدار به دام افتاده است. سرانجام كاري كه خواهيم كرد، تحليل ريسك اهداف شناسايي شده است؛ اين معنا كه در حفاري‌هاي جديد، به چه ميزان شانس موفقيت داريم.
كدام‌يك از شركت‌ها و مديريت‌هاي وزارتخانه درگير اين پروژه عظيم ملي هستند؟
كارفرما، شركت نفت فلات قاره و مجري پروژه، پژوهشگاه صنعت نفت است، اما ما با توجه به ابعاد طرح، از تمام ظرفيت‌هاي كشور استفاده كرده‌ايم. از شركت‌هاي معتبر و دانشگاه‌هاي داخلي و خارجي گرفته تا كارشناسان مجرب؛ البته درهمه مراحل از مديريت تا امور آزمايشگاهي، آناليز، تعبير و تفسير همگي از سوي متخصصان ايراني انجام شده كه با عزم ملي، تعامل و همدلي كار را پيش برده‌اند.
مطالعات ما در اين پروژه، كاربردي و جامع بوده و از خليج فارس و چاه‌هاي سخت و پيچيده شروع كرديم. هر چند كه روش‌شناسي نيز در دو حوضه آبي و خشكي يكسان است، اما نمونه‌برداري از چاه‌ها و سكوهاي دريايي به مراتب دشوارتر است. انجام طرح مرواريد ما را به قابليت و دانش فني لازم مي‌رساند و پس از پايان مطالعه در چاه‌هاي دريايي به سراغ چاه‌هاي موجود در خشكي خواهيم رفت و حتي فكر مي‌كنم فرصت‌هاي جديدي در خارج از كشور نيز براي مطالعه فراهم شود.
دانستن اينكه ذخايرهيدروكربني عظيمي هنوز شناسايي و كشف نشده‌اند، روي شدت مصرف انرژي در كشور تاثير منفي نگذاشته و سبب افزايش آن نمي‌شود؟
رسالت ما شناسايي منابع هيدروكربني است كه ممكن است بخشي از آن در همين سال‌ها توليد و به بهره‌برداري برسد و سبب توسعه اقتصادي كشور شود و بخشي براي آيندگان بماند؛ البته ما غير از ذخاير متعارف، ذخاير غيرمتعارف مانند شيل‌هاي نفتي و گازي داريم كه روش‌هاي استخراج و استحصال آن متفاوت و نيازمند سرمايه‌گذاري بيشتر است. در طرح ملي و جامع مرواريد خليج فارس، مطالعه روي ذخاير هيدروكربني متعارف است كه خوشبختانه باصرفه‌تر است.
امكان استفاده از اين مطالعات در پروژه‌هاي مشابه هم وجود دارد؟
با تجربیات و دانش فنی ایجاد شده، مدل‌سازی ديگر حوضه‌های رسوبی ایران مانند دزفول فروافتاده، ایران مرکزی، طبس، کپه داغ، البرز مرکزی و دشت مغان نیز میسر خواهد بود، همچنین می‌توانيم از این تجربیات و بانک اطلاعاتی برای صادرات خدمات علمی، فنی، تخصصی و آزمایشگاهی هم استفاده كنيم.
پروژه‌هاي آينده شما چيست؟
اكنون در پژوهشگاه صنعت نفت در زمينه موضوع‌هاي بالادستي پروژه‌هاي متعددي در دست اجراست. پروژه‌هايي همانند شيل‌هاي گازي و هيدرات‌هاي گازي به عنوان ذخاير غيرمتعارف از ديگر رويكرد‌هاي جديد اكتشافي است. مطالعات اكتشافي و روش‌شناسي شناسايي و استخراج اين نوع مخازن، قدري متفاوت با مخازن متعارف يا عادي است و استحصال از اين ذخاير نيازمند فناوري بالاتر و هزينه بيشتر است.
