با اجرای طرح مروارید خلیج فارس صورت می‌گیرد
مخازن بالقوه نفت و گاز زیر ذره‌بین پژوهشگاه صنعت نفت
پس از نزدیک به هفت دهه برداشت و تولید نفت و گاز از حوضه رسوبی خلیج فارس و دریای عمان، هنوز این منطقه به عنوان یکی از حوضه‌های پرظرفیت دنیا برای اکتشاف‌های آینده محسوب می‌شود. طرح مروارید خلیج فارس، بزرگ‌ترین طرح پژوهشی کشور است که از نظر وسعت، ابعاد مطالعه و اهمیت منطقه در دنیا کم نظیر بوده و نماد بارز خودباوری در صنعت نفت ایران محسوب می‌شود. این طرح که با هدف تولید و یکپارچه‌سازی اطلاعات زمین‌شناسی، ژئوفیزیک، پتروفیزیک و تهیه مدل سه بعدی تولید، مهاجرت و انباشت هیدروکربن با استفاده از نرم‌افزارهای پیشرفته دنیا و به منظور شناسایی و کشف ساختارها و مخازن بالقوه نفت و گاز اجرا می‌شود، می‌تواند اسباب رونق اقتصادی کشور را فراهم آورد.
با توجه به اهمیت این طرح گفت‌وگویی با دکتر محمدرضا کمالی مسئول این طرح به بررسی جزییات آن پرداخته‌ایم.
کمالی با نزدیک به سه دهه فعالیت در این حوضه و مسئول طرح مروارید خلیج فارس در پژوهشگاه صنعت نفت با افتخار از عزم و اراده ملی و همت والای جوانان و متخصصان ایران سخن می‌گوید؛ کسانی که می‌روند تا مروارید خلیج فارس را به خانه آخر برسانند.
چرا طرح مروارید خلیج فارس، به عنوان بزرگ‌ترین طرح در خاورمیانه شناخته شده است؟
مروارید خلیج فارس از نظر وسعت، میدان‌های مورد مطالعه، همچنین شمار حلقه چاه‌ها و رشته‌های کاری به کار گرفته شده در آن بزرگ‌ترین طرح در خاور میانه است. هدف اصلی این طرح، مدل‌سازی سه بعدی سیستم‌های نفتی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان است. رسوب‌های مخزنی این ناحیه دارای منابع عظیم هیدروکربنی نفت و گاز و فعالیت‌های اکتشاف و تولید آن از حدود 65 سال پیش ادامه داشته است؛ با وجود این، حوضه خلیج فارس و دریای عمان، یکی از مناطق پرظرفیت نفتی در دنیا به حساب می‌آید و قرار است در سال 2030 به عنوان بزرگ‌ترین تامین کننده انرژی دنیا جایگاه خود را حفظ کند.
در این طرح ما از منظر زمین‌شناسی، ژئوفیزیک، پتروفیزیک، ژئوشیمی، مهندسی نفت و مدل‌سازی ساختمانی، منطقه را مطالعه کرده و مدل‌سازی یک بعدی، دو بعدی و سه بعدی را با استفاده از نرم‌افزارهای پیشرفته دنیا طراحی کرده‌ایم.
محدوده مورد مطالعه در این طرح چقدر است؟
185 هزار کیلومترمربع از بستر دریای عمان و خلیج فارس در این طرح مطالعه خواهد شد. در اجرای طرح مروارید خلیج فارس، با نگاهی عمیق علمی و بین‌رشته‌ای، از پیشرفته‌ترین فناوری‌ها و نرم‌افزارها استفاده می‌شود. همه مراحل ایجاد بانک اطلاعاتی از چاه‌ها و میدان‌های نفتی مانند طبقه‌بندی اطلاعات زمین‌شناسی، پتروفیزیک، ژئوفیزیک و مهندسی نفت موجود در خلیج فارس و دریای عمان و نمونه‌برداری 1729 نمونه سنگ، نفت و گاز و همچنین مرور اطلاعات ژئوفیزیکی 195 چاه منتخب، به صورت کامل از سوی کارشناسان انجام شده است، همچنین از 900 حلقه چاه و از همه سنگ‌ها از سن حدود 600 میلیون سال پیش در عمق حدود 5 هزار متری نمونه‌برداری کرده‌ایم.
چرا در این طرح به سراغ سنگ‌ها آن هم مربوط به 600 میلیون سال پیش رفته‌اید؟
این سنگ‌ها در حوضه‌های نفتی، نقش محوری ایفا می‌کنند. همان‌طور که می‌دانید، نفت از سنگ منشا تولید می‌شود و این کار ممکن است10 تا 80 میلیون سال طول بکشد. پس از آن نفت شروع به مهاجرت می‌کند تا جایی که به تله بیفتد. سنگی که نفت را در خودش حفظ می‌کند، سنگ مخزن نام دارد. سنگ‌هایی را هم که نفوذناپذیرند و مانع از فرار نفت به سطح زمین می‌شوند، پوش سنگ می‌نامیم. ما سنگ منشاهای متعددی را شناسایی و مطالعه کرده‌ایم و به این ترتیب، هم اطلاعات گذشته را سامان داده و هم اطلاعات جدیدی را تولید کرده‌ایم که گاه از اطلاعات موجود 65 سال پیش بوده است. در نمونه برداری‌های سنگ، نفت و گاز دقت فراوان شده تا از صحت محل، عمق و عدم آلودگی نمونه‌ها اطمینان حاصل شود. از مطالعه و تحقیق روی این نمونه‌ها، سیستم‌های متعددی شناسایی شده‌اند که نتایج این مطالعات می‌تواند اهداف اکتشافی جدید را برای ما معلوم کند.
پس هدف اصلی طرح، شناسایی حوزه‌های اکتشافی جدید است؟
ما با یک کار گروهی و بین رشته‌ای می‌خواهیم در نهایت مدل زمین‌شناسی این حوضه رسوبی را به صورت دوبعدی و سه بعدی بازسازی و ترسیم کنیم. این مدل قادر خواهد بود با استفاده از داده‌هایی که ما به آن می‌دهیم، مشخص کند که چه وقت و در چه عمقی از نظر زمین‌شناسی نفت و یا گاز تولید شده، مهاجرت کرده و به دام افتاده است و هم اکنون اهداف اکتشافی جدید نفت و گاز در کجاست؟
مدت انجام این طرح چقدر است؟
این پروژه برای 40 ماه تعریف شده بود که طبق پیش‌بینی، اسفند 93 به پایان می‌رسد. مطالعات زمین‌شناسی و ژئوشیمی کامل شده و 80 درصد مطالعات ژئوفیزیک نیز به پایان رسیده است. مطالعات مربوط به مدل‌سازی یک بعدی و دوبعدی نیز به پایان رسیده و ما به مرحله مطالعه سه بعدی دست یافته‌ایم. در مجموع می‌توان گفت این پروژه تاکنون نزدیک 70 درصد پیشرفت داشته است.
بعد از 65 سال برداشت از حوضه‌های نفتی منطقه، هنوز منابع کشف نشده وجود دارد؟
بله، مطالعات قبلی نشان داده از 100 ساختمان زمین‌شناسی شناسایی شده، 20 ساختمان و مخازن عمیق، هنوز حفاری نشده‌اند؛ بنابراین می‌توان گفت 20 تا 30 درصد ظرفیت‌های اکتشافی این منطقه هنوز شناسایی نشده‌اند. طرح مروارید قادر خواهد بود ضمن شناسایی مخازن کشف نشده (اغلب از نوع چینه‌ای، مرتبط با لایه‌های نمکی و مختلط)، از نظر حجمی و کمّی مخازن را ارزیابی کند. به این ترتیب، مقادیر ذخایر نفت و گاز کشف نشده، مهاجرت یافته و گاه به هدر رفته و تولید و بهره‌برداری شده، معلوم خواهد شد.
آیا می‌توان میزان ذخایر مخازن اکتشافی را تعیین کرد؟
کار ما مطالعه مخزن نیست که بگوییم چه مقدار نفت به صورت درجا وجود دارد و چقدر قابل استحصال است. ما در مقیاس بزرگ‌تر و جامع‌تر مطالعه می‌کنیم. ما می‌گوییم چه مقدار نفت از سنگ منشا تولید، چه مقدار نفت مهاجرت کرده و چه مقدار به دام افتاده است. سرانجام کاری که خواهیم کرد، تحلیل ریسک اهداف شناسایی شده است؛ این معنا که در حفاری‌های جدید، به چه میزان شانس موفقیت داریم.
کدام‌یک از شرکت‌ها و مدیریت‌های وزارتخانه درگیر این پروژه عظیم ملی هستند؟
کارفرما، شرکت نفت فلات قاره و مجری پروژه، پژوهشگاه صنعت نفت است، اما ما با توجه به ابعاد طرح، از تمام ظرفیت‌های کشور استفاده کرده‌ایم. از شرکت‌های معتبر و دانشگاه‌های داخلی و خارجی گرفته تا کارشناسان مجرب؛ البته درهمه مراحل از مدیریت تا امور آزمایشگاهی، آنالیز، تعبیر و تفسیر همگی از سوی متخصصان ایرانی انجام شده که با عزم ملی، تعامل و همدلی کار را پیش برده‌اند.
مطالعات ما در این پروژه، کاربردی و جامع بوده و از خلیج فارس و چاه‌های سخت و پیچیده شروع کردیم. هر چند که روش‌شناسی نیز در دو حوضه آبی و خشکی یکسان است، اما نمونه‌برداری از چاه‌ها و سکوهای دریایی به مراتب دشوارتر است. انجام طرح مروارید ما را به قابلیت و دانش فنی لازم می‌رساند و پس از پایان مطالعه در چاه‌های دریایی به سراغ چاه‌های موجود در خشکی خواهیم رفت و حتی فکر می‌کنم فرصت‌های جدیدی در خارج از کشور نیز برای مطالعه فراهم شود.
دانستن اینکه ذخایرهیدروکربنی عظیمی هنوز شناسایی و کشف نشده‌اند، روی شدت مصرف انرژی در کشور تاثیر منفی نگذاشته و سبب افزایش آن نمی‌شود؟
رسالت ما شناسایی منابع هیدروکربنی است که ممکن است بخشی از آن در همین سال‌ها تولید و به بهره‌برداری برسد و سبب توسعه اقتصادی کشور شود و بخشی برای آیندگان بماند؛ البته ما غیر از ذخایر متعارف، ذخایر غیرمتعارف مانند شیل‌های نفتی و گازی داریم که روش‌های استخراج و استحصال آن متفاوت و نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر است. در طرح ملی و جامع مروارید خلیج فارس، مطالعه روی ذخایر هیدروکربنی متعارف است که خوشبختانه باصرفه‌تر است.
امکان استفاده از این مطالعات در پروژه‌های مشابه هم وجود دارد؟
با تجربیات و دانش فنی ایجاد شده، مدل‌سازی دیگر حوضه‌های رسوبی ایران مانند دزفول فروافتاده، ایران مرکزی، طبس، کپه داغ، البرز مرکزی و دشت مغان نیز میسر خواهد بود، همچنین می‌توانیم از این تجربیات و بانک اطلاعاتی برای صادرات خدمات علمی، فنی، تخصصی و آزمایشگاهی هم استفاده کنیم.
پروژه‌های آینده شما چیست؟
اکنون در پژوهشگاه صنعت نفت در زمینه موضوع‌های بالادستی پروژه‌های متعددی در دست اجراست. پروژه‌هایی همانند شیل‌های گازی و هیدرات‌های گازی به عنوان ذخایر غیرمتعارف از دیگر رویکرد‌های جدید اکتشافی است. مطالعات اکتشافی و روش‌شناسی شناسایی و استخراج این نوع مخازن، قدری متفاوت با مخازن متعارف یا عادی است و استحصال از این ذخایر نیازمند فناوری بالاتر و هزینه بیشتر است.
