در گفتگو با معاون پردیس صنایع پایین دستی پژوهشگاه صنعت نفت؛
بر لزوم توسعه و تجاري‌سازي كاتاليست‌هاي مختلف در پژوهشگاه صنعت نفت تاكيد شد
کاتالیست‌ها مهمترین مواد مورد نیاز صنایع نفت، گاز و پتروشیمی هستند تا جایی که تصور دنیای صنعتی مدرن بدون کاتالیست غیر ممکن است و بیش از 90 درصد مواد شیمیایی حداقل از یک مرحله کاتالیستی در فرايند توليد عبور می‌کنند و 20 درصد كل محصولات صنعتي دنيا در زنجيره توليد خود به كاتاليست نياز دارند. در ادامه گفتگویي با دکتر مهدی رشیدزاده، معاون پردیس پایین دستی پژوهشگاه صنعت نفت در خصوص اهمیت این ماده استراتژیک انجام شده است که از نظر مي‌گذرد.
- آقاي دكتر! با توجه به آن‌كه كاتاليست در دنياي امروزي از اهميت بالايي برخوردار است و به نوعي ماده استراتژيك محسوب مي‌شود كمي در خصوص اين ماده توضيح بفرماييد؟
بله به طور حتم اين ماده از اهميت بسيار بالايي در صنايع برخوردار است. به طوري كه زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز کشور وابستگی قابل توجهی به کاتالیست‌ها دارد و طی سالیان متمادی این ماده از طریق واردات همواره تامین شده است، به همین منظور كاتاليست‌ها نقش کلیدی در فرآیندهای اصلی واحدهای پتروشیمی و پالایشگاه‌ها ایفا می‌کنند، به طوری که در زنجیره تبدیل محصولات خام و کم ارزش به محصولات با ارزش افزوده بدون فرآیندهای تبدیلی کاتالیستی امکان پذیر نخواهد بود. همچنين در سال‌های گذشته کاتالیست کارکرد ویژه‌ای در کاهش میزان آلاینده های زیست محیطی در بخش حمل و نقل و صنعت نیز داشته است.
- آيا در كشور ما هم به توليد و توسعه اين ماده استراتژيك پرداخته شده است؟
بله در سال‌هاي اخير به توليد دانش فني و توسعه كاتاليست‌ها در بخش دولتي و خصوصي بسيار اهميت داده شده است حتي تا جايي كه در بند 13 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، مقابله با ضربه‌پذيري درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طرق مختلف از جمله افزايش صادرات پتروشيمي به عنوان يك هدف تعيين شده است و اين امر بدان معنا است كه در مفاهيم و مضامين سياست‌گذاري كلي اقتصاد مقاومتي نيز مي‌توان رد پاي اين محصول استراتژيك را مشاهده كرد.
- آقاي دكتر، وضعیت بازار جهانی در زمینه کاتالیست را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در سال‌های اخیر بیشترین رشد مصرف کاتالیست متعلق به کشورهایی نظیر چین و منطقه خاورمیانه به واسطه افزایش ظرفیت پالایش نفت و تولید محصولات پتروشیمی در این مناطق بوده است بنابراین بررسی بازار جهانیِ کاتالیست نشان میدهد گردش مالی این ماده در سال 2020 حدود 35.5 میلیارد دلار بوده است که با لحاظ نرخ رشد حدود 4.6 درصدی در سال 2030 ، به حدود 57.5 میلیارد دلار می‌رسد و این ارقام نشان میدهد که با یک مسئله استراتژیک و مهم مواجه هستیم.
- و در خصوص وضعيت اين ماده مهم در كشور بفرماييد ؟
نتایج مطالعات نشان میدهد که در ایران با توجه به ظرفیت‌های موجود و طرح‌های توسعه آتی، سالیانه بالغ بر 29 هزار تن کاتالیست به ارزش تقریبی 700 میلیون دلار در صنایع پتروشیمی و پالایشی کشور مورد نیاز است؛ اگرچه طی سال‌های گذشته توانستیم با وجود شرکت های دانش بنیان در کشور برخی از این کاتالیست‌های استراتژیک را به مرحله تولید برسانیم ولی همچنان تعدادی از آنها از طریق واردات تامین میشود که امیدواریم طی سال های آتی توليد آنها را نيز بومي كنيم.
- آقاي دكتر لطفا كمي راجع به تنظيم سند كاتاليست نيز توضيح دهيد؟
آسيب‌شناسي صنعت كاتاليست در كشور ما حاكي از آن بود كه نبود استراتژی و فقدان نقشه راه در صنعت کاتالیست کشور سبب شده كه توسعه اين صنعت عمدتاً با رويكرد فشار علم و فناوري و توسط نهادي‌هاي پژوهشي صورت گيرد. از اين رو معاونت پژوهش و فناوري وزارت نفت در سال 1390 تصميم بر تدوين نقشه راه و سند كاتاليست گرفت.
– به نظر شما اين سند چه مزايايي مي‌تواند براي كشور به همراه داشته باشد؟
همانند تمام موضوعات علمي كه تدوين مي‌شوند، يقيناً تنظيم اين سند نيز مي‌تواند از مزاياي متعددي برخوردار باشد به طور مثال احصاء آمار و میزان دقیق کاتالیست های مصرفی، شناسایی بازیگران عرصه کاتالیست و برطرف کردن شکاف میان مراکز پژوهش- فناوری و تجاری سازی، اولويت‌بندي كاتاليست‌ها به منظور توليد داخل بر اساس شاخص‌هاي مدنظر از جمله عواملی بود که منجر به تدوین این سند شد و مي‌توان اين موضوعات را جزو مزاياي تدوين سند كاتاليست دانست.
- نقش پژوهشگاه صنعت نفت در تدوين اين سند چه بوده است؟
در آن زمان قرار بر آن شد كه تدوين اين سند با محوریت پژوهشگاه صنعت نفت و شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی انجام گیرد و نسخه اولیه آن در 28 اسفند ماه سال 1390 توسط معاونت پژوهش و فناوری وزارت نفت ابلاغ شد که این سند مشتمل بر 113 نوع کاتالیست است. این کاتالیست‌ها در بخش‌های مختلف صنایع پتروشیمی، پالایش نفت و گاز مورد استفاده قرار مي‌گيرد؛ البته همان طور که اطلاع دارید توسعه دانش و تجاری‌سازی كاتاليست‌ها فرآیندي پویا محسوب مي‌شود از اين رو ضرورت دارد که این سند به طور مداوم مورد بازنگری قرار گیرد و اخیرا هم از نسخه به روز شده این سند در نمایشگاه بین‌المللی ایران پلاست رونمایی شده است.
- آيا كاتاليست‌هاي توليدي در پژوهشگاه صنعت نفت به مرحله تجاري‌سازي نيز رسيده‌اند؟
بله در سال‌هاي اخير پژوهشگاه در اين زمينه به خوبي عمل كرده است. پژوهشگاه در راستای ایفای نقش ملی خود دانش فنیِ بيش از ده نوع کاتالیست و جاذب را جهت تجاری‌سازی به شرکت های دانش بنیان واگذار کرده است و اغلب آنها با مشارکت و نظارت پژوهشگاه تولید و در راکتورهای صنعتی بارگذاری شده و اين امر منجر به ممنوعيت واردات اين كالاي ضروري به كشور نيز شده است. به طور کلی در حوزه توسعه دانش فنی و تجاری سازی کاتالیست ها، پژوهشگاه کارنامه قابل قبولی را داشته است و در حال حاضر پروژه های جدیدی توسط کارشناسان پژوهشکده توسعه فناوری های کاتالیست در حال انجام است که امیدواریم در آینده نزدیک شاهد افزایش مقیاس و تجاری سازی آنها باشيم. که از جمله می توان به جاذب 13X اشاره کرد.
- آقاي دكتر لطفا بفرماييد تاکنون پژوهشگاه صنعت نفت دانش فنی چند نوع کاتالیست و جاذب را به بخش خصوصی واگذار كرده است؟
مهمترین کاتالیست‌های توسعه داده شده در اين مجموعه مربوط به فرآیندهای آروماتیک سازی، ریفورمینگ نفتا، بازیافت گوگرد، تصفیه هیدروژنی انواع برش های نفتی مرکاپتان زدایی، هیدروکراکینگ و جاذب 3A بوده که تمامی این کاتالیست ها به بخش خصوصی واگذار شده است. این امر برای پژوهشگاه از اهمیت زیادی برخوردار است چراکه اين مجموعه مي‌تواند در طراحی و ارائه لیسانس فرآیندهایی که برای پالایشگاه ها انجام میدهد از دانش فنی کاتالیستِ توسعه داده شده در پژوهشگاه استفاده كند.
- و سخن آخر
بسیاری از دانش‌های فنی که توسعه یافته ابتدا در قالب یک پروژه پژوهشی مطرح بوده است که به دنبال اخذ نتایج مطلوب، موضوع توسعه یافته و نهایتا منجر به دانش فنی شده است. باتوجه به اینکه تجارب زیر ساخت مناسبی در رابطه با کاتالیست‌ها و جاذب‌ها (اعم از نیروی انسانی و تجهیزات) در پژوهشگاه وجود دارد پیشنهاد می‌گردد حمایت‌های بیشتری از انجام پروژه‌های پژوهشی در این حوزه بعمل آید. این موضوع می‌تواند شامل ارتقاء کیفیت کاتالیست‌های موجود (ارائه نسخه‌های جدید) و یا توسعه دانش کاتالیست برای فرآیندهایی باشد که هنوز در رابطه با آنها اقدامی نشده است.
درحال حاضر موضوع پتروپالایشگاه‌ها در کشور بسیار مورد توجه است و پژوهشگاه یکی از بازیگران اصلی در این حوزه می‌باشد. لذا توسعه دانش کاتالیست‌های مورد نیاز این فرآیندها نیز از اهمیت دو چندان برخوردار است.
