در گفتگو با معاون پردیس صنایع پایین دستی پژوهشگاه صنعت نفت؛
بر لزوم توسعه و تجاری‌سازی کاتالیست‌های مختلف در پژوهشگاه صنعت نفت تاکید شد
کاتالیست‌ها مهمترین مواد مورد نیاز صنایع نفت، گاز و پتروشیمی هستند تا جایی که تصور دنیای صنعتی مدرن بدون کاتالیست غیر ممکن است و بیش از 90 درصد مواد شیمیایی حداقل از یک مرحله کاتالیستی در فرایند تولید عبور می‌کنند و 20 درصد کل محصولات صنعتی دنیا در زنجیره تولید خود به کاتالیست نیاز دارند. در ادامه گفتگویی با دکتر مهدی رشیدزاده، معاون پردیس پایین دستی پژوهشگاه صنعت نفت در خصوص اهمیت این ماده استراتژیک انجام شده است که از نظر می‌گذرد.
- آقای دکتر! با توجه به آن‌که کاتالیست در دنیای امروزی از اهمیت بالایی برخوردار است و به نوعی ماده استراتژیک محسوب می‌شود کمی در خصوص این ماده توضیح بفرمایید؟
بله به طور حتم این ماده از اهمیت بسیار بالایی در صنایع برخوردار است. به طوری که زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز کشور وابستگی قابل توجهی به کاتالیست‌ها دارد و طی سالیان متمادی این ماده از طریق واردات همواره تامین شده است، به همین منظور کاتالیست‌ها نقش کلیدی در فرآیندهای اصلی واحدهای پتروشیمی و پالایشگاه‌ها ایفا می‌کنند، به طوری که در زنجیره تبدیل محصولات خام و کم ارزش به محصولات با ارزش افزوده بدون فرآیندهای تبدیلی کاتالیستی امکان پذیر نخواهد بود. همچنین در سال‌های گذشته کاتالیست کارکرد ویژه‌ای در کاهش میزان آلاینده های زیست محیطی در بخش حمل و نقل و صنعت نیز داشته است.
- آیا در کشور ما هم به تولید و توسعه این ماده استراتژیک پرداخته شده است؟
بله در سال‌های اخیر به تولید دانش فنی و توسعه کاتالیست‌ها در بخش دولتی و خصوصی بسیار اهمیت داده شده است حتی تا جایی که در بند 13 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طرق مختلف از جمله افزایش صادرات پتروشیمی به عنوان یک هدف تعیین شده است و این امر بدان معنا است که در مفاهیم و مضامین سیاست‌گذاری کلی اقتصاد مقاومتی نیز می‌توان رد پای این محصول استراتژیک را مشاهده کرد.
- آقای دکتر، وضعیت بازار جهانی در زمینه کاتالیست را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در سال‌های اخیر بیشترین رشد مصرف کاتالیست متعلق به کشورهایی نظیر چین و منطقه خاورمیانه به واسطه افزایش ظرفیت پالایش نفت و تولید محصولات پتروشیمی در این مناطق بوده است بنابراین بررسی بازار جهانیِ کاتالیست نشان میدهد گردش مالی این ماده در سال 2020 حدود 35.5 میلیارد دلار بوده است که با لحاظ نرخ رشد حدود 4.6 درصدی در سال 2030 ، به حدود 57.5 میلیارد دلار می‌رسد و این ارقام نشان میدهد که با یک مسئله استراتژیک و مهم مواجه هستیم.
- و در خصوص وضعیت این ماده مهم در کشور بفرمایید ؟
نتایج مطالعات نشان میدهد که در ایران با توجه به ظرفیت‌های موجود و طرح‌های توسعه آتی، سالیانه بالغ بر 29 هزار تن کاتالیست به ارزش تقریبی 700 میلیون دلار در صنایع پتروشیمی و پالایشی کشور مورد نیاز است؛ اگرچه طی سال‌های گذشته توانستیم با وجود شرکت های دانش بنیان در کشور برخی از این کاتالیست‌های استراتژیک را به مرحله تولید برسانیم ولی همچنان تعدادی از آنها از طریق واردات تامین می‌شود که امیدواریم طی سال های آتی تولید آنها را نیز بومی کنیم.
- آقای دکتر لطفا کمی راجع به تنظیم سند کاتالیست نیز توضیح دهید؟
آسیب‌شناسی صنعت کاتالیست در کشور ما حاکی از آن بود که نبود استراتژی و فقدان نقشه راه در صنعت کاتالیست کشور سبب شده که توسعه این صنعت عمدتاً با رویکرد فشار علم و فناوری و توسط نهادی‌های پژوهشی صورت گیرد. از این رو معاونت پژوهش و فناوری وزارت نفت در سال 1390 تصمیم بر تدوین نقشه راه و سند کاتالیست گرفت.
– به نظر شما این سند چه مزایایی می‌تواند برای کشور به همراه داشته باشد؟
همانند تمام موضوعات علمی که تدوین می‌شوند، یقیناً تنظیم این سند نیز می‌تواند از مزایای متعددی برخوردار باشد به طور مثال احصاء آمار و میزان دقیق کاتالیست های مصرفی، شناسایی بازیگران عرصه کاتالیست و برطرف کردن شکاف میان مراکز پژوهش- فناوری و تجاری سازی، اولویت‌بندی کاتالیست‌ها به منظور تولید داخل بر اساس شاخص‌های مدنظر از جمله عواملی بود که منجر به تدوین این سند شد و می‌توان این موضوعات را جزو مزایای تدوین سند کاتالیست دانست.
- نقش پژوهشگاه صنعت نفت در تدوین این سند چه بوده است؟
در آن زمان قرار بر آن شد که تدوین این سند با محوریت پژوهشگاه صنعت نفت و شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی انجام گیرد و نسخه اولیه آن در 28 اسفند ماه سال 1390 توسط معاونت پژوهش و فناوری وزارت نفت ابلاغ شد که این سند مشتمل بر 113 نوع کاتالیست است. این کاتالیست‌ها در بخش‌های مختلف صنایع پتروشیمی، پالایش نفت و گاز مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ البته همان طور که اطلاع دارید توسعه دانش و تجاری‌سازی کاتالیست‌ها فرآیندی پویا محسوب می‌شود از این رو ضرورت دارد که این سند به طور مداوم مورد بازنگری قرار گیرد و اخیرا هم از نسخه به روز شده این سند در نمایشگاه بین‌المللی ایران پلاست رونمایی شده است.
- آیا کاتالیست‌های تولیدی در پژوهشگاه صنعت نفت به مرحله تجاری‌سازی نیز رسیده‌اند؟
بله در سال‌های اخیر پژوهشگاه در این زمینه به خوبی عمل کرده است. پژوهشگاه در راستای ایفای نقش ملی خود دانش فنیِ بیش از ده نوع کاتالیست و جاذب را جهت تجاری‌سازی به شرکت های دانش بنیان واگذار کرده است و اغلب آنها با مشارکت و نظارت پژوهشگاه تولید و در راکتورهای صنعتی بارگذاری شده و این امر منجر به ممنوعیت واردات این کالای ضروری به کشور نیز شده است. به طور کلی در حوزه توسعه دانش فنی و تجاری سازی کاتالیست ها، پژوهشگاه کارنامه قابل قبولی را داشته است و در حال حاضر پروژه های جدیدی توسط کارشناسان پژوهشکده توسعه فناوری های کاتالیست در حال انجام است که امیدواریم در آینده نزدیک شاهد افزایش مقیاس و تجاری سازی آنها باشیم. که از جمله می توان به جاذب 13X اشاره کرد.
- آقای دکتر لطفا بفرمایید تاکنون پژوهشگاه صنعت نفت دانش فنی چند نوع کاتالیست و جاذب را به بخش خصوصی واگذار کرده است؟
مهمترین کاتالیست‌های توسعه داده شده در این مجموعه مربوط به فرآیندهای آروماتیک سازی، ریفورمینگ نفتا، بازیافت گوگرد، تصفیه هیدروژنی انواع برش های نفتی مرکاپتان زدایی، هیدروکراکینگ و جاذب 3A بوده که تمامی این کاتالیست ها به بخش خصوصی واگذار شده است. این امر برای پژوهشگاه از اهمیت زیادی برخوردار است چراکه این مجموعه می‌تواند در طراحی و ارائه لیسانس فرآیندهایی که برای پالایشگاه ها انجام میدهد از دانش فنی کاتالیستِ توسعه داده شده در پژوهشگاه استفاده کند.
- و سخن آخر
بسیاری از دانش‌های فنی که توسعه یافته ابتدا در قالب یک پروژه پژوهشی مطرح بوده است که به دنبال اخذ نتایج مطلوب، موضوع توسعه یافته و نهایتا منجر به دانش فنی شده است. باتوجه به اینکه تجارب زیر ساخت مناسبی در رابطه با کاتالیست‌ها و جاذب‌ها (اعم از نیروی انسانی و تجهیزات) در پژوهشگاه وجود دارد پیشنهاد می‌گردد حمایت‌های بیشتری از انجام پروژه‌های پژوهشی در این حوزه بعمل آید. این موضوع می‌تواند شامل ارتقاء کیفیت کاتالیست‌های موجود (ارائه نسخه‌های جدید) و یا توسعه دانش کاتالیست برای فرآیندهایی باشد که هنوز در رابطه با آنها اقدامی نشده است.
درحال حاضر موضوع پتروپالایشگاه‌ها در کشور بسیار مورد توجه است و پژوهشگاه یکی از بازیگران اصلی در این حوزه می‌باشد. لذا توسعه دانش کاتالیست‌های مورد نیاز این فرآیندها نیز از اهمیت دو چندان برخوردار است.
